ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Α

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

 Πρόλογος, Δημάρχου Μιχάλη Ταμήλου 

 Πρόλογος, Προέδρου Π.Ο.Δ.Τ. Νικολέτας Μπρουζούκη

 Εισαγωγικά

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Α  Εισαγωγή στις απαρχές της δομής της πόλης

 Επιστημονική προσέγγιση της δομής και της εξέλιξης της πόλης μας............................   .

 Ιστορική διετία 1884 - 1885  (Επιστολή Μένανδρου Ποτέσσαρου)...................................

 Ρυμοτομικό σχέδιο έτους 1937........................................................................................   .

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1Β (ΚΕΝΟ)

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Α  Σημαντικές πολεοδομικές αποφάσεις - Ειδικές αρχιτεκτονικές

μελέτες και ειδικά πολεοδομικά θέματα................................................................................

 1η σημαντική απόφαση. Απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου 165/1966 

"περί επεκτάσεως του σχεδίου πόλεως"................................................................................

 2η σημαντική απόφαση. Kαθορισμός προκηπίων και συστήματος δομήσεων

στους συνοικισμούς του Δήμου Τρικκαίων..........................................................................

 3η σημαντική απόφαση, Απόφαση Δημοτικού Συμβουλίου 20/1977.

"περί εγκρίσεως τροποποιήσεων του εγκεκριμένου σχεδίου πόλεως Τρικάλων...................

 Συζήτηση στο Δημοτικό Συμβούλιο για το από 6.11.1987 Π.Δ.

περί καθορισμού συντελεστών και όρων δομήσεως στα Τρίκαλα.......................................

 4η σημαντική απόφαση. ΒΑΡΟΥΣΙ. Περί χαρακτηρισμού ειδικών όρων και

περιορισμών δομήσεως των οικοπέδων αυτού (Π.Δ. 28.2/5.4.1997/ΦΕΚ 201 (Δ΄)............

 5η σημαντική απόφαση. Τροποποίηση σχεδίου πόλεως με τη δημιουργία

πεζοδρόμου μεταξύ των οδών Γαριβάλδη και Ζωγράφου και καθορισμός

θέσεως ανεγέρσεως του Πνευματικού Κέντρου της πόλεως (16.4.1979)............................

 Ανάγκη διατηρήσεως και αναβιώσεως της Αρχιτεκτονικής κληρονομιάς

της πόλεως Τρικάλων. Του Θώμά Δασκάλου.......................................................................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Β

 6η (α) σημαντική απόφαση. Ιστορική διετία 1984 - 1985.

Γενικός Πολεοδομικός Σχεδιασμός Δήμου Τρικαίων 1984 - 1985.......................................

 6η (β) σημαντική απόφαση. Υπέρ της Ζώνης Οικιστικού Ελέγχου

(Ζ.Ο.Ε.) Αριθ. Απόφ. Δ.Σ. 112/1984.....................................................................................

 7η (α) σημαντική απόφαση. Περί αποδοχής αρμοδιοτήτων πολεοδομικών

εφαρμογών (Ίδρυση πολεοδομικού Γραφείου) Αριθ. Αποφ. Δ.Σ. 137/1986........................

 7η (β) σημαντική απόφαση. Περί λειτουργίας του Πολεοδομικού

Γραφείου Αριθ. Αποφ. Δ.Σ. 186/1987..................................................................................

 Μελέτες παραδοσιακής συνοικίας Βαρούσι...................................................................    

 Η ανανέωση της πόλης των Τρικάλων..........................................................................      

 Η ευρωπαϊκή εμπειρία των αειφόρων πόλεων και κωμοπόλεων..................................      

 Πολεοδομική και μορφολογική επέμβαση παλαιού εμπορικού κέντρου

(Απρίλιος 1994).................................................................................................................... 

 8η σημαντική απόφαση. "Καθορισμός όρων δόμησης του παλαιού Εμπορικού

Κέντρου". Αριθ. Απόφ. Δ.Σ. 134/1997................................................................................. .

 Το σύστημα Αντιπαροχής.............................................................................................  

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Γ     

9η (α) σημαντική απόφαση. Περί μείωσης του συντελεστή Δόμησης

 Οικοπέδων (Σ.Δ.Ο.) από 2,4 σε 1,8 Αριθ. Απόφ. Δ.Σ. 274/1997...................................     

 Δέσμη  πολεοδομικών  μέτρων αποτελούμενη από 21 προτάσεις................................      

 Πρακτικά συνεδριάσεως Δημοτικού Συμβουλίου της 21ης Οκτωβρίου 1997................    

 9η (β) σημαντική απόφαση. Απόρριψη ενστάσεως κατά της 274 Α.Δ.Σ.

"Περί μείωσης του Συντελεστή Δόμησης Οικοπέδων Οικοπέδων (Σ.Δ.Ο.)".

Αριθ. Απόφ. Δ.Σ. 430/1999. (Πρακτικά συνεδριάσεως Δημ. Συμβουλίου)...........................

 10η  σημαντική απόφαση. Αναθεώρηση Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου

(Γ.Π.Σ.) και Ζ.Ο.Ε. Δήμου Τρικκαίων. Αριθ. Απόφ. Δ.Σ. 431/2007.......................................

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Δ  (ΚΕΝΟ)

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Α  Πολεοδομικός μετασχηματισμός και μεταβολισμός

 - Από τη Χάρτα στο Χώρο με το Χρόνο - Χρήσιμα και ενδιαφέροντα. 

 Ο πρώτος πολεοδομικός Νόμος το έτος 1923................................................................     

 Τροποποιήσεις σχεδίου πόλης. (Πίνακας)....................................................................       

 Πράξεις τακτοποίησης και αναλογισμού. (Πίνακας - Χάρτες)........................................   

 Χάρτης συντελεστών δόμησης - Αρτιοτήτων - Χρήσεων γης - Αναθεώρηση................    

 Φωτογραφίες έτους 2008 πολεοδομικών και κτιριοδομικών στοιχείων

και οικιστικών συνόλων της πόλης (δρόμοι - κτίρια).........................................................

 Με το μάτι… του Θεού..................................................................................................   

 Πολεοδομικές Υπηρεσίες...............................................................................................   

 Οι εκδοθείσες οικοδομικές άδειες..................................................................................   

 Οικιστικό απόθεμα.........................................................................................................   

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3Β (ΚΕΝΟ)

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Α  Στιγμιαίο πολεοδομικό αποτύπωμα (σε χρόνο dt) το έτος 2008
 

 Πληθυσμός - Δημογραφική εξέλιξη................................................................................  

 Ηλικιακή σύνθεση του πληθυσμού................................................................................   

 Οικονομία - Παραγωγικές Δραστηριότητες....................................................................   

 Εκπαίδευση....................................................................................................................     

 Υγεία - Πρόνοια..............................................................................................................    

 Δημοτικές Επιχειρήσεις στον τομέα της Πρόνοιας ........................................................  

 Αρχιτεκτονική και Πολιτιστική κληρονομιά......................................................................

 Πολιτιστική υποδομή .....................................................................................................  

 Πολιτιστικός Οργανισμός Δήμου Τρικκαίων................................................................... 

 Δεδομένα του χώρου και του περιβάλλοντος. Διεύθ/ση πρασίνου................................   

 Δημοτική Επιχείρηση Ύδρευσης Αποχέτευσης Τρικάλων (Δ.Ε.Υ.Α.Τ.)..........................

 Δημοτική Επιχείρηση Κατασκευών & Τεχνικών έργων Τρικάλων..................................

 Αντιπλημμυρικά έργα.....................................................................................................  

 Απορρίμματα..................................................................................................................   

 Μετεωρολογικά και κλιματολογικά χαρακτηριστικά........................................................

 Επιπτώσεις από την οικιστική ανάπτυξη και τις οικονομικές δραστηριότητες................

 Πολιτιστικό - Ιστορικό Περιβάλλον..................................................................................

 Μεταφορές - Δίκτυα........................................................................................................

 Οδικές Μεταφορές.......................................................................................................... 

 Δημοτική Επιχείρηση Πάρκιν ( Δ.Ε.ΠΑ.).........................................................................

 Σιδηροδρομικές Μεταφορές............................................................................................

 Ηλεκτρική Ενέργεια........................................................................................................ .

 Φυσικό αέριο.................................................................................................................. 

 Ανανεώσιμες πηγές ενέργειας........................................................................................  

 Τηλεπικοινωνίες.............................................................................................................. 

 Δημοτική Αναπτυξιακή Ανώνυμος Εταιρεία   e-trikala  A.E............................................

 Ποιότητα και Φυσιογνωμία του Αστικού Χώρου.............................................................

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4Β (ΚΕΝΟ)

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Α Αναπτυξιακά δεδομένα του σήμερα.
 

 Ρόλος του Δήμου Τρικκαίων σε σχέση με άλλα αστικά κέντρα ή οικιστικά

σύνολα του Νομού και της Περιφέρειας.............................................................................

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Β (ΚΕΝΟ)

 Επίλογος.....................................................................................................................      

 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 (ΚΕΝΟ)

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ    Δ Η Μ Α Ρ Χ Ο Υ

       Η Πολεοδομική ιστορία των Τρικάλων  του  Κωνσταντίνου Ε. Κατσαρού, σαν πρωτοποριακό συγγραφικό εγχείρημα,  αποτελεί ευρηματική πρωτοβουλία και δυσεπίπονη  εργασία  που  καλύπτει ένα μεγάλο συγγραφικό κενό στα τοπικά δρώμενα.

      Το πολεοδομικό γίγνεσθαι - σχεδιάζω και χωροθετώ για  ένα πλήθος δράσεων στο χώρο και στο χρόνο και με στόχο μια διαχρονικά λειτουργική και ισόρροπη πολιτεία -  σαν πρωταρχικό καθήκον και μέλημα,  ταυτίζεται εν γένει με τη ζωή και την ανάπτυξη της πόλης και  εντάσσεται στις βασικές και κορυφαίες προτεραιότητες των δημοτικών αρχών και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης γιατί προδιαγράφει έγκαιρα, επιστημονικά και πολιτικά  το σχεδιαγραμματικό χωροταξικό πλαίσιο υποδοχής των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και τους διακριτούς χώρους εκτέλεσης των πάσης φύσεως δημοτικών και δημόσιων έργων και λοιπών περιβαλλοντικών επεμβάσεων.

      Από τη θέση αυτή θέλω να συγχαρώ τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Πολιτικό Μηχανικό  Κο.  Κώστα  Κατσαρό  για την προσπάθειά του να επιμεληθεί και να συγγράψει  ένα δύσκολο βιβλίο που σκιαγραφεί το χθες, αποτυπώνει στιγμιαία το σήμερα και προδιαγράφει το αύριο.

    Εμπεριέχει  μεγάλο πλήθος ιστορικών στοιχείων, σημαντικών δημοτικών αποφάσεων, χαρτών, αεροφωτογραφιών και σχεδιαγραμμάτων, χρήσιμο για τους πολίτες αυτής της πόλης, για τους διπλωματούχους  μηχανικούς και τεχνικούς και άλλους συμπολίτες,  που ασχολούνται

επιστημονικά και επαγγελματικά στους χώρους της πολεοδομίας  και αποτελεί αφυπνιστικό κέντρισμα  για τους αιρετούς συναδέλφους στο χώρο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης.

      Η θητεία του επί  μακρό  χρονικό  διάστημα σε νευραλγικές θέσεις του Δήμου Τρικκαίων και η αποκτηθείσα  σφαιρική γνώση και πληθωρική εμπειρία, του επέτρεψε  να  έχει ολοκληρωμένη συνθετική εικόνα και άποψη γενικά στα δημοτικά θέματα και ιδιαίτερα στα θέματα πολεοδομικού ενδιαφέροντος και ταυτόχρονα να εισηγείται και να τεκμηριώνει ρηξικέλευθες προτάσεις και ιδέες επ' ωφελεία του κοινωνικού συνόλου. 

       Ο Πολιτιστικός Οργανισμός του Δήμου Τρικκαίων, ως πνευματική πλατφόρμα φιλοξενεί την Πολεοδομική ιστορία των Τρικάλων και  συνεχίζει πλέον την παράδοση των ειδικών εκδόσεων γενικού ενδιαφέροντος που αποβλέπει στην τόνωση της ιστορικής αναζήτησης  και στη δημιουργία πολύτιμου συγγραφικού αποθέματος.

                         Μιχάλης Κ. Ταμήλος

                         Δήμαρχος  Τρικκαίων

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Της προέδρου του Π.Ο.Δ.Τ.

Οι θεσμοί δημιουργούνται για να εξυπηρετήσουν την ανάγκη έκφρασης ατόμων και ομάδων μέσα σε ένα διαμορφωμένο πλαίσιο ιδεών και αξιών. Η έκδοση του "Τρικαλινού Ημερολογίου" εδώ και δεκαετίες από τον πολιτιστικό οργανισμό του δήμου Τρικκαίων ανέδειξε και καλύπτει την υποχρέωση ενός υπεύθυνου φορέα της τοπικής αυτοδιοίκησης να προβάλει τον πνευματικό πλούτο αυτού του τόπου με κεντρικό σημείο αναφοράς την ιστορία του σε όλες τις μορφές της - κοινωνιολογική, λογοτεχνική, λαογραφική, καλλιτεχνική κα- μέσα στο διάβα του χρόνου.

Το "Τρικαλινό Ημερολόγιο" είναι ένα σταθερό χρονικά εκδοτικό βήμα έκφρασης του πνευματικού μόχθου συμπολιτών είτε ως συλλογή πολυθεματικών εργασιών είτε ως

ένα και ενιαίο συγγραφικό πόνημα.

Η παρούσα έκδοση έρχεται να καλύψει ένα μεγάλο κενό, αυτό της πολεοδομικής ιστορίας της πόλης των Τρικάλων σε συνάρτηση με την πληθυσμιακή, οικονομική και κοινωνική της εξέλιξη.

Από καιρό γίναμε αποδέκτες της συγγραφικής αγωνίας ενός εξαίρετου συμπολίτη και καταξιωμένου επιστήμονα, του οποίου ο Δήμος Τρικκαίων είχε την τιμή να αποδεχθεί τις υπηρεσίες του ως υπαλλήλου, του κυρίου Κων/νου Κατσαρού, πολιτικού μηχανικού και σημερινού Γενικού Διευθυντή του Δήμου μας.

Ο κ. Κων/νος Κατσαρός στις σελίδες που ακολουθούν ξεδιπλώνει αριστοτεχνικά και εμπεριστατωμένα τις παραμέτρους της ιστορικής πορείας του πολεοδομικού σχεδιασμού της πόλης μας.

Με μια έντονη φιλοσοφική διάθεση και εκλεπτυσμένη κοινωνιολογική και "πολιτική" προσέγγιση καταθέτει πέραν της αντικειμενικής ιστορικής γνώσης την βαθύτατη αναζήτησή του για ισόρροπη ζωή μεταξύ των Πολιτών, της Πολιτείας και της Πόλης, έχοντας ως στόχο την αρμονία. Καταγράφει άμεσα, έμμεσα και διαρκώς την σπουδαιότητα - θετική, αρνητική - των "πολιτικών" πολεοδομικών αποφάσεων για την ποιότητα ζωής των κατοίκων αυτής της πόλης. Καταδεικνύει την σφαιρικότητα του θέματος και τοποθετεί τα Τρίκαλα με μια μικρή κουκίδα στον παγκόσμιο χάρτη των  σημερινών  προκλήσεων  και ανατροπών. Αφετηρία έχει την αγάπη και το ενδιαφέρον για την πατρίδα του με εργαλεία την επιστημονικότητά του αφενός και την εναγώνια αναζήτηση του κοινωνικά ωραίου αφετέρου.

Για την ανιδιοτελή προσφορά της συγγραφικής του εργασίας στον Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου Τρικκαίων και στην πόλη των Τρικάλων τον ευχαριστούμε θερμά.

                                  Η πρόεδρος

                             του ΔΣ του Π.Ο.Δ.Τ.

                        ΝΙΚΟΛΕΤΑ  ΜΠΡΟΥΖΟΥΚΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ                       

            Το πολεοδομικό ζήτημα ανέκαθεν αποτελούσε σημείο συνάντησης και διαλεκτικής τριβής μεταξύ επιστημόνων και πολιτικών. Έχουν εξ αντικειμένου και ορισμού λόγο  και  γνώμη  οι επιστήμονες με την εκπόνηση αναλύσεων και μελετών, όπως έχουν και οι πολιτικοί που τελικά αποφασίζουν, σαν αιρετοί εκπρόσωποι κοινωνικής  έκφρασης και εντολοδόχοι λαϊκής ετυμηγορίας. Η ζωή πορεύεται, η κοινωνία  εξελίσσεται, τα δεδομένα αλλάζουν αλλά το κυρίαρχο θέμα  της ποιότητας της ζωής παραμένει αναλλοίωτο με παλιές ή νέες παραμέτρους. Η σύνθεση αποτελεί το τελικό πολιτικό προϊόν των ζυμώσεων, των συγκρούσεων και της συνύπαρξης  των εμπλεκομένων. Απλώς η προσέγγιση είναι διαφορετική και εξαρτάται από τα σημεία εκκίνησης και στόχων, από τη συνολική αντίληψη του χώρου και του χρόνου και  που  οπωσδήποτε έχουν κοινωνιολογικές και φιλοσοφικές διαστάσεις. 

Προφανώς η πολεοδομία σαν ανθρωποχωροχρονική έννοια είναι μεταβαλλόμενη συνάρτηση σε τρισδιάστατο σύστημα δεδομένων Χ, Ψ, Ζ, με την προσθήκη της διάστασης του χρόνου t (ενιαίο σύστημα χωροχρόνου Χ,Ψ,Ζ,t). Προέχον στοιχείο της δεν είναι αυτοί καθαυτοί  οι αριθμοί,  αλλά οι μετασχηματισμοί τους σε αμφιμονοσήμαντες αντιστοιχίες με πολιτικούς, κοινωνικούς, πολιτιστικούς κλπ δείκτες και όρους  ανθρωποκεντρικού υποβάθρου, με στόχο την  εμβάθυνση και εκλέπτυνση των αρχών της ζωής  και με συνεκμετάλλευση και αξιοποίηση του  παράγοντα   χρόνος. Συναρτάται  από το κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι, την εμπεριστατωμένη γνώση, το επίπεδο μόρφωσης,  τους οραματισμούς και την τόλμη των πολεοδόμων και των επιφορτισμένων στη λήψη των αποφάσεων και στοχεύει στο άμεσο και κυρίως στο απώτερο μέλλον.    

Η παράμετρος  του χρόνου (ως κατάλληλος χρόνος λήψης αποφάσεων και ως μελλοντικός ωρίμανσης των επιδιωκόμενων στόχων) λειτουργεί καταλυτικά και είναι ακριβώς αυτή που δίνει την εξαιρετική διάσταση διαφοράς μεταξύ στάσης προσώπων,  πορείας γεγονότων και προοπτικών αποτελεσμάτων.

Ιδιαίτερα  όταν διάφορες καταστάσεις συγγνωστές  ή  όχι, με λάθη ή παραλείψεις,  οδήγησαν τα πολεοδομικά πράγματα σε τελματώδεις  μορφές και ενήργησαν προσθετικά  στη δημιουργία και  διόγκωση προβλημάτων των πόλεων,  με άμεση συνέπεια στη προσβολή του εκάστοτε ζητούμενου που είναι η ποιότητα ζωής των πολιτών.

Το πολεοδομικό θέμα αυτό καθαυτό  έχει άμεση σχέση με την αξία και την υπεραξία της γης (Επεκτάσεις σχεδίων, Συντελεστές δόμησης οικοπέδων, Χρήσεις γης) και την  ποιοτική χρήση  του δημόσιου χώρου, με την έννοια της αξιοποίησης και λειτουργίας και της προστιθέμενης πολιτιστικής και αρχιτεκτονικής αξίας. Επομένως  άπτεται μεγάλων οικονομικών συμφερόντων και  μεγάλου κύκλου επαγγελματικών τάξεων, που επενδύει βιοποριστικά στον τομέα αυτό, και ενός νοήμονος σχεδιασμού της δημόσιας σφαίρας  που οραματίζεται μακρύτερα από το παρόν.

Κάθε ριζοσπαστική και τολμηρή  ιδέα έχει να αντιστρατευθεί το κατεστημένο, την εμπεδωμένη αντίληψη της ατομικής ιδιοκτησίας και της παραγωγικής  έγγειας προσόδου,  άρρηκτα συνδεδεμένων με την ιδιωτική οικονομική ευμάρεια και  έχει να αντιπαλέψει την μαζική αντίδραση των άμεσα ή  έμμεσα ωφελουμένων συντεχνιών και τάξεων.

Εξ ορισμού τα πολεοδομικά και ρυμοτομικά σχέδια,  ενώ εκπονούνταν για αυξημένη διαθέσιμη χωρητικότητα λειτουργιών προς ατομική χρήση και αξιοποίηση  που αφορά τους ιδιοκτήτες και καθυστερεί χρονικά ενίοτε και για πολλούς λόγους, παρουσιάζουν γεωμετρική  στατικότητα και ακαμψία ιστού κοινοχρήστων και κοινωφελών χώρων, οδών και πλατειών που αφορούν την κοινότητα.

Ο διαθέσιμος δημόσιος χώρος, βασικό αγαθό για το ευρύ κοινό, προκαθορίζεται και δυστυχώς δεν αλλάζει εύκολα και μέσα σ'αυτό το χώρο, πρέπει να χωρέσουν ή να αναδιαταχθούν πολλά.

Η πόλη μας ανασχεδιάστηκε και απέκτησε ρυμοτομικό σχέδιο το έτος 1937, μορφώνοντας προς το δυσμενέστερο εμπνευσμένο ρυμοτομικό σχέδιο του 1885 που συνετάγη από τον εξαίρετο μηχανικό του Δήμου Μένανδρο Ποτέσσαρο.

Το σχέδιο του 1937 συγκριτικά και κατά τεκμήριο ήταν και είναι πολύ καλό στην ιπποδάμεια  διάστασή  του.  Εκτιμώμενο εκ των υστέρων δεν μπορούσε εξ αντικειμένου να καλύψει τις μεγάλες και ταχείες  αλλαγές που συνέβησαν στην παγκόσμια και στην ελληνική πραγματικότητα τα τελευταία χρόνια και τις νέες απαιτήσεις που οσημέραι προέκυπταν.

Ο παρεμβληθείς δεκαετής πόλεμος 1940-1949 ισοπέδωσε αρχές και αξίες, κατέλυσε κάθε έννοια πολεοδομίας και εν ταυτώ άλλαξε τον ρού της ιστορίας, της ανθρωπογεωγραφίας  και των επιστημών.    Η συνθετική λογική διάταξης  των παραμέτρων επιβολής του σχεδίου από τους πολεοδόμους της εποχής εκείνης που συνίστατο α) σε υψηλή ανθρωποχωρητικότητα στο κέντρο της πόλης, η οποία αργότερα δυστυχώς  ενετάθη με το Νόμο 395/1968, και β) σε ανεπαρκείς άμεσα διαθέσιμους δημόσιους και κοινωνικοποιημένους  χώρους  παιδείας, άθλησης, πρασίνου  και αναψυχής, ανετράπη από τα  νέα δεδομένα.

Η πρόβλεψη και η  λογική του αναγκαίου και του εφικτού, εντός ευλόγου χρόνου,  ξεπεράστηκε από την, εκτός ευλόγου χρόνου, επέλαση του κύματος της αστυφιλίας της δεκαετίας του 1960,  με τις γνωστές παρενέργειές του ( αυθαίρετη κατάτμηση γης και παράλληλα αυθαίρετη δόμηση),  και της, εκτός ευλόγου χρόνου,  δυναμικής εισβολής του αυτοκινήτου της δεκαετίας του 1980,  με τις γνωστές επίσης παρενέργειές του (δύσκαμπτο νομοθετικό πλαίσιο  εφαρμογής ρυμοτομικών σχεδίων λόγω υψηλών αποζημιώσεων διανοίξεως οδών και πλατειών και κυκλοφοριακών προβλημάτων κίνησης και στάθμευσης των αυτοκινήτων)

 Δυναμικές τάσεις που, μετά το έτος 1950,  κλόνισαν και κλονίζουν καθοριστικά  τη δομή και λειτουργία των πόλεων και της πόλης μας και που δεν αντιμετωπίστηκαν προληπτικά και έγκαιρα από την ελληνική πολιτεία, η οποία παρέμεινε  αδρανής και απαθής, δεν μπόρεσε να ποδηγετήσει την αλληλεπίδραση των δυνάμεων που επενεργούν στον αστικό και εξωαστικό χώρο,  με αποτέλεσμα να βρεθεί πίσω από τις εξελίξεις και τα γεγονότα.

Οδυνηρό αποτέλεσμα όλων των παραπάνω και άλλων πολλών,  η μέρα με τη μέρα γέννηση και  μεγέθυνση των προβλημάτων του νέου τρόπου ζωής και διαβίωσης στα αστικά κέντρα,  θέμα  τελικά που αποξενώνει πόλη και πολίτη και τοποθετεί  το υποκείμενο και το αντικείμενο σε σχέση αντιπαλότητας.

Σε ένα παγκόσμιο συνέδριο που έγινε πρόσφατα στην Ολυμπία,  με θέμα τις σύγχρονες πόλεις,  διαπιστώθηκε ότι η σημερινή πόλη βρίσκεται σε κρίση και η παιδεία της σύγχρονης βιομηχανικής κοινωνίας φαίνεται να έχει υιοθετήσει τον εγωκεντρικό τρόπο ζωής,  που βρίσκεται σε πλήρη αναντιστοιχία με την αρμονία και την κοινωνική εκείνη δομή και λειτουργία της αρχαίας ελληνικής πόλης σύμφωνα με την οποία πόλη και πολίτης συνδέονται οργανικά μεταξύ τους και κατά την οποία έχουμε την ανάγκη των άλλων για να έχει νόημα η ζωή μας.

Η απόκλιση από τόσο βασικές αρχές και ιδέες πολιτισμού και δημοκρατίας δημιούργησε τον έντονο προβληματισμό και ακολούθως κατέστησε επιτακτικό και αναγκαίο το μεγάλο και γενικό αίτημα για επείγουσες και ριζοσπαστικές προτάσεις και λύσεις των αναδυόμενων καθημερινά πολεοδομικών προβλημάτων.

Εδώ υπάρχουν δύο δρόμοι. Ο ένας είναι ο συντηρητικός δρόμος, που επιλύει το πρόβλημα αλλά  ροκανίζει  το χρόνο  και ο άλλος είναι ο τολμηρός,  ο επαναστατικός.    Ή  θα λύσουμε το δεσμό ή θα κόψουμε το δεσμό.   

Από τα επόμενα κείμενα θα φανεί ποιο δρόμο επέλεξε ο Δήμος Τρικκαίων.

Κατά την  ταπεινή μας γνώμη το τελευταίο διάστημα μπορεί να χαρακτηρισθεί από μια μεγάλη πολεοδομική επανάσταση .

"Το δε σπουδαίαν είναι την πόλιν  ουκέτι τύχης έργον  αλλ'  επιστήμης και προαιρέσεως " , απεφάνθη ο Αριστοτέλης.

Και τα δύο χρησιμοποιήθηκαν λυσιτελώς από το Δήμο μας στην αναζήτηση της σπουδαίας πόλης  μέσα από μια προωθημένη πολεοδομική πολιτική.

Δέκα μεγάλες και σημαντικές αποφάσεις που άλλαξαν τον ρού της πολεοδομικής ιστορίας του τόπου και έβαλαν τις βάσεις για την ορθότερη ανάπτυξη της πόλης και των συνοικισμών της.

Θα προηγηθεί  ένα νοσταλγικό και διδακτικό flash back στο απώτερο και μακρινό  ιστορικό παρελθόν  και στις  απαρχές της δομής της πόλης που ουσιαστικά ξεκινά από το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο της διετίας 1884-85  και φθάνει μετά  την αναθεώρηση του σχεδίου του έτους  1937 και μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1950-60.

Εν συνεχεία στη δεύτερη ενότητα, μέσα από τα κείμενα και τις σημαντικές αποφάσεις που παρουσιάζονται, διαβλέπει κάποιος, πέρα από την αναμφισβήτητη θετική προδιάθεση, την αντικειμενική και υποκειμενική στάση έναντι του ζητήματος, καθώς επίσης και το βαθμό μετάλλαξης και ωρίμανσης καταστάσεων και προσώπων μέσα στο χρονικό γίγνεσθαι.

Δεν μπορεί να παραγνωρίσει ο οποιοσδήποτε τις προθέσεις,  την αφετηρία και το στόχο που είναι οραματικός και πρόδηλος,  ούτε την κοινωνία που μεταλλάσσεται και  κινείται με γρήγορους και απαιτητικούς ρυθμούς.

Εύλογη είναι η αναζήτηση των σημείων τομής της βελτίωσης  του σήμερα,   ή και καλύτερα η υπέρβαση από την απλή  διαχείριση, και η ταχεία και τολμηρή πορεία  στην αναζήτηση  της  συνάντησης του ωραιότερου αύριο.

Επομένως συγχωρείται μια εικόνα φυσιολογικών μεταπλάσεων και λογικών   αντιθέσεων ενίοτε των αυτών προσώπων, παρά μια άχρωμη  και στενή δογματική ακαμψία,  γιατί η συστατική αυτή αποτελεί μέρος των αλλαγών,  της προόδου και της εξέλιξης.

Ειδικά στα απομαγνητοφωνημένα πρακτικά των συνεδριάσεων του Δημοτικού Συμβουλίου βλέπει κανείς παραστατικά την  αβίαστη  και  ελεύθερη έκφραση και την συνθετική ικανότητα του δημοκρατικού διαλόγου μέσα από θέσεις, αντιθέσεις και αντιπαραθέσεις  και τη συνεχή ενεργό συμμετοχή των κοινωνικών στρωμάτων και τάξεων.

Βλέπει επίσης την ωριμότητα και την δημοκρατική  εμβάθυνση του θεσμού της τοπικής αυτοδιοίκησης  και των λειτουργών της. Μπορεί να διακρίνει πώς επιβιώνει και αναπτύσσεται η μετεξέλιξη της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σε άμεση δημοκρατία  έστω και αν βρίσκεται στο πρωτογενές στάδιο. Στοιχεία που επιβεβαιώνουν  περίτρανα την ποιότητα και  το θεσμικό  ρόλο που διαδραματίζει στο ελληνικό πολιτικό περιβάλλον  και καλείται  οσημέραι  να συνεχίσει ανοδικά η Τοπική Αυτοδιοίκηση και οι ταγοί της.

Σε άλλα σημεία παρατίθενται, δορυφορικές αεροφωτογραφίες, φωτογραφίες,  αποφάσεις πολεοδομικών σχεδίων, επεκτάσεων, διανομών, πράξεων εφαρμογής κλπ καθώς και ένθετα σημαντικά αποσπάσματα μελετών ειδικών πολεοδομικών συνόλων της πόλης, η κυριαρχούσα τα τελευταία χρόνια  ευρωπαϊκή εμπειρία για τις αειφόρες πόλεις  και κωμοπόλεις και τα αναπτυξιακά δεδομένα του δήμου του σήμερα σε σχέση με τα άλλα αστικά γειτονικά κέντρα του Νομού και της Περιφέρειας.

Επίσης πέρα από τη διαχρονική πολεοδομική εικόνα των μεταβαλλόμενων πολεοδομικών ροών και καταστάσεων,  επιχειρούμε να δώσουμε το σημερινό προφίλ της πόλης, παγώνοντας συμβολικά   το χρόνο, σαν στιγμιαίο πολεοδομικό αποτύπωμα υποδομών και μετασχηματισμών, ικανών να δεχθούν τις ανθρώπινες δραστηριότητες,  γεγονός που υποδηλώνει  και τη  συντελεσθείσα μετάβαση από την πόλη της δεκαετίας 1950-60 στην πόλη της δεκαετίας 2000-10.

Τα ερωτήματα που  τίθενται είναι αν ικανοποιούν οι υποδομές τις ανάγκες των πολιτών και αν  οι πολίτες είναι ικανοί να εκμεταλλευθούν και να αξιοποιήσουν τις διαθέσιμες υποδομές και τέλος αν  οι υποδομές ικανοποιούν τις ανάγκες ή οι ανάγκες έλκουν τις υποδομές.

Σαφώς πρόκειται για  δύο συντρέχουσες τάσεις που τέμνονται άλλοτε στα σημεία απογείωσης και δημιουργούν τις χρυσές εποχές (Belle epoque) και άλλοτε κινούνται σε  οριζόντια παράλληλες απεικονίσεις χωρίς ιδιαίτερα σκαμπανεβάσματα. Στα κρίσιμα και βασικά αυτά ερωτήματα πρέπει και μπορούν να απαντήσουν πολλοί και η ιστορία, για την εκάστοτε εποχή και τα επιτεύγματά της.

Τελικά η ποιότητα της ύπαρξης της πόλης κατά εποχές,  εξαρτάται από την ποιότητα των ανθρώπων της,  κατά εποχές  και ειδικά των πεφωτισμένων. Η πόλη μας φημίζεται για την πλούσια πνευματική κίνηση, την βαθειά και πλατιά πολιτιστική και επιστημονική δραστηριότητα μέσω συνεδρίων, συμποσίων,  ημερίδων, εκδόσεων και για τις υψηλές επιδόσεις στον αθλητισμό και στη μουσική παραγωγή και κουλτούρα καθώς και για την έντονη ευαισθητοποίηση σε κοινωνικά και περιβαλλοντικά θέματα.  Η διαχρονικότητα της ποιότητας εξασφαλίζεται από το ολικό  άθροισμα  της ποιότητας ανθρώπων και εποχών που σημαίνει αειφορία πόλεων και κωμοπόλεων στο διηνεκές.

Ελέχθη ότι όταν μια κοινωνία βρίσκεται σε φάση μετασχηματισμού δεν μπορεί να εννοήσει εαυτήν. Το ίδιο ισχύει και για μια πόλη (μέσω και δια των κατοίκων της) η οποία βρίσκεται μονίμως σε μετασχηματική φάση. Ο φυσιολογικός και επικίνδυνος εθισμός σε μια κατάσταση όσο ωραία και να είναι οδηγεί ενίοτε σε εσωστρέφεια,  σε ισοπεδωτικές αντιλήψεις και  σε υποκειμενικές κρίσεις. Καλό είναι να βλέπουμε τα πράγματα από απόσταση και καλύτερα είναι να τα βλέπουμε από ψηλά ή ψηλότερα.   Η αποστασιοποιημένη κρίση, η συγκριτική κρίση και η κρίση των τρίτων είναι εξ ορισμού πλέον αντικειμενική.

Σε επίσκεψη που έκανε στο γραφείο μου το 2000 Τρικαλινή που απουσίαζε επί 25 έτη στο εξωτερικό (Αυστραλία)  και σε ερώτηση πώς βλέπει την πόλη μετά από τόσα χρόνια  μου απάντησε  ότι "ζει σ' ένα όνειρο".  Δέκα χρόνια  νωρίτερα με φίλο μου συμμαθητή επισκεφθήκαμε το χωριό του το Ριζαριό που είχε πολλά χρόνια να δει λόγω των σπουδών του και της μετεγκατάστασής του στη Θεσσαλονίκη. Η αυθόρμητη απάντησή του, λόγω της, προς το καλύτερο, συντελεσθείσης θεαματικής αλλαγής, ήταν ότι δεν τον πήγα στο χωριό του, "αλλού τον πήγα"! Η περιρρέουσα άγραφη και ελεύθερη γνώμη και οι γραπτές εκτιμήσεις ειδικών και απλών πολιτών, επισκεπτών και περιηγητών,  έχουν τα Τρίκαλα ως υπόδειγμα. Το πρόσφατο τηλεοπτικό σήριαλ του συντοπίτη σκηνοθέτη και ηθοποιού Γιώργου Κυρίτση  " Βέρα στο δεξί " προκάλεσε τον πανελλήνιο θαυμασμό για την πόλη μας και επιβεβαίωσε των λόγων και εκτιμήσεων το αληθές. Υπάρχει επομένως ασφαλώς και εξ αντικειμένου ζωντανό και εντυπωσιακό παρόν και προοιωνίζεται και σηματοδοτείται ένα πολύ καλύτερο και ελπιδοφόρο μέλλον.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Πολλές και θερμές ευχαριστίες ανήκουν: 
 Στον   Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου Τρικκαίων.

  Στην   Αθηνά Α. Ψωμά-Μητσιούλη   Καθηγήτρια Δημοτική  Υπάλληλο.

  Στον   Βασίλειο Μπαλαμίτσα  Τοπογράφο Μηχανικό Δημοτικό Υπάλληλο.

  Στην   Εφη  Α. Χατζούλη  Τοπογράφο Μηχανικό Δημοτική Υπάλληλο.

  Στην   Μαρία Α. Κολέτσιου - Βασταρούχα  Δημοτική Υπάλληλο.

  Στον   Βάιο  Γεωργόπουλο   Δημοτικό Υπάλληλο.

  Στην   Σταυρούλα  Τσιαπάλα Δημοτική Υπάλληλο.

  Και σε όλους όσοι βοήθησαν με οποιοδήποτε τρόπο στην παρούσα έκδοση.

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΤΩΝ ΤΡΙΚΑΛΩΝ

       ΟΠΩΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΚΩΝ.Δ.ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ τ.ΔΗΜΑΡΧΟ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ

•            Τα ΤΡΙΚΑΛΑ η προομηρική "ΤΡΙΚΚΗ" είναι η γενέτειρα του πρώτου Γιατρού της ανθρωπότητας, του Ασκληπιού (1247 π.Χ.).

•           Τα δύο παιδιά του Ασκληπιού, οι επίσης γιατροί Μαχάων και Ποδαλείριος ήταν ανάμεσα στους Έλληνες που εκστράτευσαν κατά της Τροίας (Ιλιάδα Β' 729).

•            Από τον κλάδο του Ποδαλείριου, ο οποίος έμεινε στην Κω μετά την πτώση της Τροίας, προέρχεται ο ΜΕΓΑΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ (17ος απόγονος του Ασκληπιού).

•            Στα Τρίκαλα υπήρξε και λειτούργησε το "επιφανέστατον και αρχαιότατον Ασκληπιείον της Τρίκκης" (Στράβων).

•            Τον 5ο αιώνα π.Χ. οι Τρικκαίοι (Τρικαλινοί) συνεννοούνται με τους υπόλοιπους Έλληνες για την απόκρουση των Περσών.

•            Το 422 π.Χ. οι Τρικκαίοι συμμαχούν με τους Αθηναίους και   παρακωλύουν το Βασιλέα της Σπάρτης, (Βρασίδα) να βαδίσει εναντίον της Μακεδονίας και Θράκης.

•            Το 352 π.Χ. οι Τρικκαίοι συνακολουθούν το Φίλιππο και αργότερα το Μ. Αλέξανδρο στις διάφορες προς νότο εκστρατείες.

•            Το 343 π.Χ. ο Φίλιππος ο Β' εισέρχεται στα Τρίκαλα

•            Το 290 π.Χ. η Τρίκκη περιέρχεται στην εξουσία του Δημητρίου του Πολιορκητή (διαδόχου του Μ. Αλεξάνδρου).

•            Το 285 π.Χ. ο Βασιλέας της Ηπείρου, ο Πύρρος εισέρχεται στα Τρίκαλα.

•            Το 148 π.Χ. ολόκληρη σχεδόν η Δ. Θεσσαλία υποτάσσεται στους Ρωμαίους.

•            Το 45 π.Χ.   Ο Ιούλιος Καίσαρας βρίσκεται στα Τρίκαλα

•            Τα Τρίκαλα δέχτηκαν το Χριστιανισμό από τα πρώτα του χρόνια. Ο επίσκοπος Τρίκκης Διόδωρος άσκησε σ' αυτό σημαντική επίδραση. Ο ίδιος επίσκοπος συμμετέχει και στην Α' Οικουμενική Σύνοδο (325 μ.Χ.).

•            Το 417 μ.Χ. η Τρίκκη λεηλατήθηκε από τους Ούννους.

•            Το 530 μ.Χ. ενισχύεται το Φρούριο των Τρικάλων από τον Ιουστινιανό.

•            Το 976-1025μ.Χ. οι Βούλγαροι υπό τον Ηγεμόνα Σαμουήλ κατακλύζουν και καταστρέφουν τα Τρίκαλα.

•            Το 12ο μ.Χ. αι. η Τρίκκη για πρώτη φορά αναφέρεται ως Τρίκαλα από την Άννα Κομνηνή.
• 
  
•            Το 1420 μ.Χ. τα Τρίκαλα καταλαμβάνονται από τους Τούρκους 
• 
  
•            Το 1601 μ.Χ. Ο Επίσκοπος Τρίκκης Διονύσιος ο Φιλόσοφος υψώνει το λάβαρο της επανάστασης στο Φρούριο των Τρικάλων

•            Το 1770 μ.Χ. τρεις χιλιάδες Τρικαλινοί σφάχτηκαν στη Λάρισα από τους Τούρκους ενεχόμενοι στα Ορλωφικά.

•            Το 1808 μ.Χ. Ο Θρυλικός Παπαθύμιος Βλαχάβας ξεσηκώνει το λαό της Θεσσαλίας και υψώνει το λάβαρο της επανάστασης στην Πίνδο και τα Χάσια.

•            Το 1821 μ.Χ. οι Τρικαλινοί με τους οπλαρχηγούς τους Στουρνάρη, Χριστόδουλο Χατζηπέτρο, Γρ. Λιακατά κ.α. συμμετέχουν στον απελευθερωτικό αγώνα.

•            Το 1854 μ.Χ. οι Θεσσαλοί επαναστατούν ανεπιτυχώς.

•            Το 1878 μ.Χ. εκρήγνυται η Θεσσαλική Επανάσταση.

•            Το 1881 μ.Χ. Τα Τρίκαλα ενσωματώνονται στη μητέρα Ελλάδα

•            Το 1941-44 Τα Τρίκαλα τελούν υπό Ιταλογερμανική κατοχή και απελευθερώνονται 18/10/1944.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο 

Θεμελιώδης πολεοδομικός μετασχηματισμός (από την Αρχαιόπολη στην Ευρώπολη)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ  ΣΤΙΣ  ΑΠΑΡΧΕΣ  ΤΗΣ ΔΟΜΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

          

      Μετά  τον Ιππόδαμο τον Μιλήσιο, τον πρωτοπόρο της πολεοδομίας κατά τον Αριστοτέλη,   ο οποίος έζησε τον 5ο αιώνα π.χ.  (498-408)  μπορούμε να μιλάμε για σχέδια πόλεων.   Ο ίδιος ήταν Αρχιτέκτων, Πολεοδόμος, Φυσικός, Μαθηματικός, Μετεωρολόγος και Φιλόσοφος και θεωρείται ως ο πατέρας της πολεοδομίας.

Εκπόνησε σχέδια ελληνικών πόλεων και αποικιών που είχαν τάξη και κανονικότητα, σε αντίθεση με τον συγκεχυμένο τρόπο με τον οποίο αναπτύσσονταν οι πόλεις της εποχής εκείνης και παλαιότερα, μηδέ της Αθήνας εξαιρουμένης.

Θεωρείται ο εισηγητής της ιδέας ότι ένα σχέδιο πόλεως μπορεί να ενσωματώνει μια λογική κοινωνική διάταξη γι' αυτό χαρακτηρίστηκε ο κοινωνιολόγος αρχιτέκτονας.

Από την αριστοκρατική πόλη  με τα ανάκτορα,  τους ναούς, τα θέατρα, τους αθλητικούς χώρους  κατά βάση σε οχυρωμένες περιοχές (κάστρα)  μεταβαίνουμε σε  ανοιχτά πολεοδομικά σχήματα που περιλαμβάνουν οργάνωση των χώρων, των χρήσεων γης  και της δόμησης των κτηρίων.

Μόνο ένας πολυπράγμων και ολοκληρωμένος πρόγονός μας θα μπορούσε να συλλάβει, να ιεραρχήσει και να αποτυπώσει  αυτές τις έννοιες επί χάρτου με χάρακα  ώστε να αποδίδεται η κανονικότητα, η σχέση πολίτη με το δημόσιο χώρο  και το κοινωνικά δίκαιο του παρόντος και του μέλλοντος  και τέλος να βάλει τάξη στη  κατάσταση που επικρατούσε μέχρι τότε.    

Σχεδίασε την ιδανική πόλη για 10.000  άνδρες κατοίκους (πόλις μυρίανδρος)  χωρισμένους σε τρεις τάξεις (στρατιώτες, τεχνίτες, αγρότες) που με τον ανάλογο πληθυσμό γυναικών, παιδιών, δούλων και ξένων θα φτάνει τους 50.000 κατοίκους και   με τη γη χωρισμένη επίσης σε τρεις κατηγορίες (ιερή, δημόσια και ιδιωτική).

Με βάση το ιπποδάμειο σύστημα,   που βασίζονταν στη χάραξη παράλληλων δρόμων που τέμνονται κάθετα (κάναβος),   ώστε να δημιουργούνται οικοδομικά τετράγωνα και ευρύχωρες  πλατείες,  οικοδομήθηκαν στην εποχή του Περικλέους ο Πειραιάς  που απετέλεσε πρότυπο για όλες τις πόλεις της κλασικής εποχής, η νέα πόλη της Ρόδου, η Αλεξάνδρεια, η Μεσσήνη  κλπ  και δύο χιλιάδες χρόνια αργότερα η πόλη της Νέας Υόρκης.

Η πόλη, σαν πολιτική και κοινωνική οντότητα και εν συνεχεία σαν πολεοδομική εφαρμογή,  είναι ελληνική επινόηση και άλλο ένα σπουδαίο επίτευγμα  των αρχαίων προγόνων μας.

Νόημα

“Ολοκληρωμένη κοινωνία είναι η πόλη, το κράτος. Αυτή προέρχεται από μικρότερες κοινωνικές ομάδες που η ύπαρξή τους είναι φυσική, γιατί ο άνθρωπος έχει την τάση να συνυπάρχει με άλλα άτομα απ' την ίδια του τη φύση. Έτσι και το κράτος είναι φυσική ύπαρξη, που αποβλέπει στην οικονομική αυτάρκεια και την ευτυχία των πολιτών. Η υπόσταση της κοινωνίας ολοκληρώνεται μόλις τελειώσει η σύστασή της, έτσι όποια μορφή θα πάρει στο τέλος της δημιουργίας της, αυτή θα διατηρήσει και μ' αυτή θα επιδιώξει στο τέλος το σκοπό της και την τελείωσή της.            Μέσα  σ' αυτό το οργανωμένο σύνολο ζει ο άνθρωπος που περισσότερο από τα άλλα όντα νιώθει την ανάγκη να ζει οργανωμένη ζωή. Η ευημερία του πολίτη εξαρτιέται από το σύνολο γιατί δεν μπορεί να υπάρξει το μέρος, αν καταστραφεί το όλο. Προικισμένος, σε αντίθεση με τα άλλα ζώα, με έναρθρο λόγο και ικανότητα να διακρίνει το δίκαιο απ' το άδικο, το ωφέλιμο απ' το βλαβερό, το καλό απ' το κακό πασχίζει να εκπληρώσει το σκοπό της υπάρξεώς του, που είναι η τελειοποίησή του, πράγμα που είναι το ύψιστο αγαθό. Έτσι ικανοποιεί και τη φύση, η οποία δεν κάνει τίποτε άσκοπα. Αντίθετα ο ακοινώνητος παύει να είναι στην ουσία άνθρωπος, αλλά μονάχα κατ' όνομα. Αυτός που απομονώνεται απ' το σύνολο και στηρίζεται στις δικές του δυνάμεις, ακοινώνητος , χωρίς να υπακούει σε κανόνες θείου και ανθρώπινου νόμου, χωρίς σπίτι και πατρίδα, μπορεί να είναι θηρίο ή Θεός, αλλά όμως δεν είναι άνθρωπος”.

Τα παλαιά Τρίκαλα (όπως και σήμερα)  ήταν  κτισμένα στην απόληξη λοφοειδούς περιοχής στο πλέον πανοπτικό σημείο της θεσσαλικής πεδιάδος και είχαν στη νότια πλευρά τον τοπικό ποταμό Ληθαίο, τον Αγιαμονιώτη, τον Κουμέρκη  και λίγο πιο πέρα τον συλλεκτήρα  θεσσαλικό ποταμό Πηνειό.
Η πόλη δείχνει να προσγειώνεται στην πεδιάδα σαν περιστέρι και να αναπτύσσεται σε σχήμα βεντάλιας.       

Προφανώς η θέση είχε ιδιαίτερη στρατηγική σημασία την οποία πιστοποιεί και η ανέγερση του μεγάλου  οχυρωματικού κάστρου (ακρόπολη) που υφίστατο και ανακατασκευάστηκε επί του αυτοκράτορος του Βυζαντίου Ιουστινιανού.

Δεσπόζει του εύφορου και πλούσιου θεσσαλικού κάμπου και γειτνιάζει σε μικρή απόσταση με τα βορειοδυτικά θεσσαλικά βουνά.

Γεωπολιτικά ήταν ιδανικός τόπος ανάπτυξης άστεως αφού εξασφάλιζε απέραντον γήν και πλούσιον ύδωρ,  πρωταρχικά στοιχεία ζωής και ανάπτυξης και εν ταυτώ πλούσιο σε χλωρίδα και πανίδα  ημιορεινό και ορεινό εγγύς περιβάλλον.

Ενείχε ωστόσο και πολλούς κινδύνους,  λόγω της γαιομορφίας και των πολλών υδάτων, είτε από πλημμύρες, είτε από νόσους,  είτε από σεισμούς,  από τους οποίους  εδεινοπάθησε κατά καιρούς η περιοχή.

Από την αχλύ της μυθολογίας μέχρι σήμερα η γενέτειρα του Ασκληπιού (γεννήθηκε το 1247 προ Χριστού),  πρώτου γιατρού της ανθρωπότητας, με το αρχαιότερο και επιφανέστατο  Ασκληπιείο της, πέρασε από όλα τα στάδια της ιστορικής διαδρομής της Ελλάδος και της Θεσσαλίας και δέχθηκε όλες τις επιρροές.

Εν αρχή ην η Θεσσαλία όπου κατοικούσαν οι Ολύμπιοι θεοί και διαφέντευαν τον αρχαίο κόσμο.  Προνομιακό μέρος στον ελλαδικό χώρο και  εστία  δράσης του πανθέου της αρχαιότητας.  Στην περιοχή μας ελατρεύετο ιδιαίτερα  η θεά  του κυνηγιού Άρτεμη.

Η νομισματική ένωση της Θεσσαλίας (κοινό των Θεσσαλών) κατά τον 4ο π.χ. θα μπορούσε να μετεξελιχθεί  σε ισχυρή πολιτική οντότητα αν δεν υπήρχαν  οι ολιγαρχικές ηγεμονικές τάσεις που οδήγησαν αυτή την πρωτοπορία σε εκφυλισμό και εμπόδισαν  ως ένα βαθμό την τοπική ανάδειξη του συνόλου των πόλεων.
Επειδή επίσης η περιοχή είχε αυτονομία πλούτου και ανάπτυξης ήταν στόχος κατακτητικών και  ληστρικών επιδρομών.  Ίσως αυτοί να ήταν και οι λόγοι, που ενώ συμμετείχε ενεργά στους Ελληνικούς αγώνες,  δεν έπαιξε ηγεμονικό ρόλο στα ιστορικά δρώμενα ως πόλη - κράτος.  

 

Πολλά χρόνια αργότερα κατά τον 5ο αιώνα μ.Χ. αναφέρεται ότι  βαρβαρικές επιδρομές κατέστρεψαν την Θεσσαλία και τις θεσσαλικές πόλεις, μεταξύ των οποίων και την Τρίκκην,  και ότι ο Ιουστινιανός ανήγειρε τις καταστραφείσες θεσσαλικές πόλεις και τις οχύρωσε με φρούρια. 

Πιθανόν αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές να αναδείξουν και να φέρουν στο φως  περισσότερα στοιχεία  για την πολύ παλαιά πόλη και τη μορφή της.

 Όπως τυχαία συνέβη τον Αύγουστο του 2004 κατά την εκσκαφή θεμελίων για την ανέγερση νέας οικοδομής  στη συμβολή των οδών Ματαραγκιώτου και Δραγούμη όπου η  ΛΔ΄ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων προέβη σε ανασκαφές  και ο προϊστάμενος της υπηρεσίας  Λεωνίδας Χατζηαγγελάκης  δήλωνε προς τον τοπικό τύπο: 
 " Πρόκειται για πολύ σημαντική ανακάλυψη. Βρισκόμαστε στα όρια της αρχαίας Τρίκκης. Δεν γνωρίζουμε αν βρισκόμαστε στον πολεοδομικό ιστό της αρχαίας πόλης, είμαστε όμως στο ανατολικό όριό της.

Τα καινούρια στοιχεία που έρχονται στην επιφάνεια θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες για την ανάπτυξη του πολεοδομικού ιστού της αρχαίας Τρίκκης, καθώς μέχρι σήμερα είναι γνωστά μόνο τα λείψανα που βρέθηκαν  στο παρελθόν στη δυτική πλευρά.

Όσον αφορά το κτίσμα που αποκαλύπτεται πρόκειται μάλλον για δημόσιο κτίριο. Θα μπορούσε να είναι ναός, στοά ή ακόμη και μεγάλο ιδιωτικό κτίριο της αρχαίας Τρίκκης.

Τα ευρήματα που ανασύρθηκαν μέχρι τώρα (κεραμικά και λύχνοι πάνω στα οποία υπάρχουν σκαλίσματα) είναι πολύ σημαντικά και μας οδηγούν στον 3ο και 2ο π.Χ. αιώνα, στα Ελληνιστικά χρόνια.

Φαίνεται πως σ' αυτή την περίοδο πρέπει να έχουμε επέκταση της πόλης, η οποία έχει σχέση με την ανάπτυξη του ελληνιστικού κόσμου και όσα συνέβησαν αυτή την περίοδο στον Θεσσαλικό κόσμο.

Όσα αντικείμενα ανασύρονται από τον χώρο των ανασκαφών θα μεταφερθούν προσωρινά στο Ασκληπιείο, όμως η σημαντικότητα και ο μεγάλος αριθμός των ευρημάτων δημιουργεί θέμα αποθήκευσης και μόνιμης φύλαξής τους στα Τρίκαλα". 

     Χρειάστηκε να περάσουν πολλοί αιώνες (Ελληνιστικοί χρόνοι, Ρωμαϊκή εποχή, Βυζαντινή εποχή και Μεσαίωνας) ώστε να φθάσουμε στην Οθωμανική εποχή, μετά την άλωση,  όπου το Σαντζάκιο (περιφέρεια) των Τρικάλων περιελάμβανε  όλην σχεδόν την Θεσσαλίαν  με πρωτεύουσα τα Τρίκαλα.

 

Στις αρχές δε  του 19ου αιώνα το διαμέρισμα Τρικάλων περιελάμβανε την αρχαίαν Θεσσαλίαν και ορίζετο προς βορράν με το διαμέρισμα Θεσσαλονίκης και Αχρίδας και προς νότον με το της Ναυπάκτου.(Δ΄ Ιστορικά Τρικάλων Δ.Τ. Παπαζήση σελίδα 21 περιοδικού ΜΕΤΕΩΡΑ  8/1979).

Έχουμε δηλαδή μια αναγνώριση γεωπολιτικού ρόλου, φεύ! από κατακτητές, και ταυτόχρονα μια αναγέννηση της περιοχής με πνευματικό αποκορύφωμα την περίφημη και πολύχρονη σχολή Τρίκκης.

Τα χρόνια της οθωμανικής κατοχής  πρέπει να κριθούν με επιείκεια και με ειδικούς πολιτικούς, πολεοδομικούς  και κοινωνιολογικούς όρους.

Στη χώρα μας επεβλήθη για τετρακόσια ολόκληρα χρόνια,  ένας εξ ανατολών, υπανάπτυκτος, καθυστερημένος και άγριος  δυνάστης,  που όχι μόνο πολιτισμικά ήταν ανύπαρκτος,  αλλά  επί πλέον όρθωσε όλα αυτά τα χρόνια  πανύψηλα  τείχη στην εισβολή του αναγεννησιακού ευρωπαϊκού πνεύματος στον τόπο μας. Εποχή δύο οπισθοδρομήσεων και απόλυτου σκοταδισμού. Διπλή η καταστροφή και τρανή η πληγή που υπέστη η χώρα μας και η περιοχή μας, που ακόμη και σήμερα δεν έχει επουλωθεί απόλυτα.

Το ζητούμενο επομένως δεν ήταν η πρόοδος, η οποία εξ αντικειμένου ήταν επισφαλής, αλλά η επιβίωση με ένα στόχο,  την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού και της  καταπίεσης  και την μη αποδοχή του δυνάστη.  Μέσα στον μέγα  αυτό υπαρξιακό στόχο και παρά  τις φοβερές αντιξοότητες,  στα σκοτεινά αυτά χρόνια  η δημιουργική πνοή και η παράτολμη επαναστατική φλόγα των πατριωτών μας (Τρίκκη  Βυζάντιον ανακτήσει  1600 μ.Χ.), και με αυστηρότητα να κριθεί, πρωτοστάτησε και κρατήθηκε άσβεστη  και το εκπεμπόμενο πολιτιστικό και επαναστατικό φως θάμπωσε τους κατακτητές και φώτισε και ενθάρρυνε  το πανελλήνιο απελευθερωτικό κίνημα.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΩΝ - ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ - ΛΟΓΙΩΝ

Σχέδια πόλεων δεν υπήρχαν επί τουρκοκρατίας, ούτε τα Τρίκαλα και οι άλλες θεσσαλικές πόλεις  είχαν. Αναφέρονται για την περιοχή μας  και από παλαιότερα  πόλεις και οικισμοί χωρίς περισσότερα στοιχεία δομής και οργάνωσης.

Παρά την εμπνευσμένη ανακάλυψη του Ιππόδαμου, το πνεύμα αυτό έφθασε στη πόλη μας μετά την απελευθέρωση. Υπάρχουν επί  τουρκοκρατίας περιγραφικές εικόνες Ελλήνων και ξένων  περιηγητών για την μορφή των κατοικιών και της πόλης.

Ας δούμε πώς έβλεπαν και εκτιμούσαν την πολεοδομική μορφολογία της πόλης μας οι διάφοροι επισκέπτες, και το πνεύμα εκτίμησης αυτών, ανάλογα με τη χώρα προέλευσής τους, την κουλτούρα και τις εμπειρίες που διέθεταν.

Από την Αραβική οπτική γωνία 

Κατά τον 11ο αιώνα ο Άραβας γεωγράφος Edrisi  γράφει ότι τα Τρίκαλα ήταν πόλις πλουσία.

Από την τουρκική οπτική γωνία

Κατά τα μέσα του ΙΖ' αιώνος τα Τρίκαλα ήσαν μια κηπούπολις, όπως και ο Τούρκος περιηγητής Χατζή Κάλφα διεπίστωσε και γράφει κατά το 1650: "Τίρχαλα (Τρίκαλα) μικρά πόλις και έδρα διοικήσεως....οι κάτοικοι είναι Έλληνες....έχει μικρόν ανάκτορον, λουτρά, τζαμιά και πολυάριθμους κήπους εξ αιτίας των οποίων την παρέβαλαν πολλάκις προς την υπό ωραίων κήπων περιβαλλόμενην Δαμασκόν, έχει μολυβδοσκέπαστον ανωτέραν σχολήν, είναι πρωτεύουσα του Σαντζακίου Τρικάλων περιλαμβάνοντος ολόκληρον την Θεσσαλίαν".

Την ίδια εποχή ο Τούρκος χρονογράφος και περιηγητής  Evliya Celebi αναφέρει: Υπάρχουν 2300 τον αριθμό ευρύχωρα κατοικημένα σπίτια μονώροφα και διώροφα, σκεπασμένα με κόκκινα κεραμίδια απ' άκρου εις άκρον, με τοίχους φτιαγμένους από πέτρα και ασβέστη, με κήπους και ευρύχωρες αυλές, με πηγάδια εξαίρετα πολυτελή σε πλούσια κατοικημένα σπίτια.

Από τα τζαμιά της πόλεως, οκτώ τον αριθμό, το πιο εκλεκτό και πολυτελές ήταν το τζαμί του Osman Sah.   Στην χώρα δεν υπήρχε όμοιό του.

Στην πόλη υπάρχουν 105 τον αριθμό πέτρινοι δρόμοι (καλντερίμια) που είναι πεντακάθαροι. Υπάρχουν πλούσιοι άνθρωποι και κόσμος που πηγαινοέρχεται πάνω κάτω και συζητούν πολύ ωραία. Από τις εξοχές (θέρετρα) πιο ονομαστή ήταν η εξοχή του Osman Sah για περίπατο.

Στην πεδιάδα που βρίσκεται προς την ηλιόλουστη πλευρά της πόλεως, καλλιεργούν με τα χέρια σε αφθονία επτά είδη σιτηρών κριθαριού, βαμβακιού, και άλλες καλλιέργειες.

Στ' αλήθεια αυτή η πόλη, τα Τρίκαλα (Tirhala) ήταν ένας τόπος φτιαγμένος από νερό.

Υπάρχουν πολλά νέα ψηλά και όμορφα αγόρια ως και όμορφα κορίτσια, γιατί εδώ το κλίμα και το νερό είναι ευχάριστο και γλυκό.(Νεκτάριος Κατσόγιαννος: "Τα Τρίκαλα και οι συνοικισμοί τους").

Από την Ευρωπαϊκή οπτική γωνία

Το 1779  ο  Σουηδός περιηγητής  Μπγέρσιελ δια τα Τρίκαλα γράφει "είναι πόλις μεγάλη έχει 6 τζαμιά με μιναρέδες, 19 μικρότερα τεμένη και 7 χριστιανικές εκκλησίες. Οι Εβραίοι είναι ολιγότεροι των Τούρκων αλλά με την ικανότητά των και το χρήμα κυβερνούν τον τόπο".

Το 1804 ο Πρώσος  περιηγητής BARTHOLODY εξερχόμενος εξ Ιωαννίνων-Μετσόβου-Καλαμπάκας εις Τρίκαλα, συνήντησε αφού πέρασε τη γέφυρα του Ληθαίου το παλάτι του Αλή πασά, εισελθών εις την πόλιν απογοητεύθη από τας οικοδομάς της πόλεως αι οποίαι όπως γράφει ήσαν κτισμέναι με ηλιοψημένα τούβλα (πλιθιά) και μόνον στο κάτω μέρος ήσαν πέτριναι, ήσαν δε πτωχής εμφανίσεως.

Εκ των 1200 σπιτιών τα 1000 ανήκαν εις τους Τούρκους, ήσαν δε σχεδόν ερειπωμένα, τα ενοικίαζαν δε εις Έλληνας τεχνίτας και εργάτας. Η πόλις την εποχήν εκείνη είχε 7000-9000 κατοίκους, 7,8 τζαμιά, περισσότερες εκκλησίες, είχε δε καλή αγορά, και ένα καλό παζάρι το οποίον εγίνετο τότε την Κυριακήν, παρ' όλην δε την παρακμή των ήσαν η μεγαλυτέρα πόλις της Ελλάδος.

Η πεδιάς των Τρικάλων παρήγεν βαμβάκι καλλίτερον των Σερρών, τα δε νερά ήσαν τα καλλίτερα δια το μαλλί και το μετάξι. Επίσης τα Τρίκαλα εφημίζοντο δια την βαφήν και την κατεργασίαν των κοκκινοδερμάτων κατσικιών τα οποία ήσαν περιζήτητα δια παντόφλες, το δε βάψιμό των ήτο επαγγελματικό μυστικό. Ήταν επίσης κέντρο της Κρατικής ταχυδρομικής υπηρεσίας, ο ταχυδρόμος της πόλεως ως συνεχίζων λέγει  ο Λήκ "ήτο έξοχον πρόσωπον της πόλεως είχεν 100 ίππους προς εξυπηρέτησιν και ελάμβανεν 200 πουγιά κατ' έτος". Η φορολογία επί Αλή ήτο βαρειά, ο φόρος των μεγάλων σπιτιών ανήρχετο εις 600 γρόσια το χρόνο, των δε συνήθων 200 γρόσια.

Ο Άγγλος γιατρός και περιηγητής   Henry Holland, που πέρασε από πολλές πόλεις και χωριά της Ελλάδας, το 1812-13  να τι γράφει μεταξύ άλλων στο οδοιπορικό του: Η πόλη των Τρικάλων, η Τρίκκη των αρχαίων, βρίσκεται στην ανατολική πλευρά μιας χαμηλής λοφοσειράς, που εκτείνεται μέσα στην πεδιάδα από τα βόρειά της. Η πόλη είναι πολύ μεγάλη, με περισσότερα από δύο χιλιάδες σπίτια και δέκα ή δώδεκα χιλιάδες κατοίκους. Όπως και πολλές άλλες πόλεις της Τουρκίας, μοιάζει χτισμένη σε δάσος, με τους ψηλούς μιναρέδες των εφτά τζαμιών να υψώνονται πάνω από τα δέντρα. Εκτός από τα τζαμιά, υπάρχουν και δέκα Ελληνικές εκκλησίες, καθώς και δύο Εβραϊκές συναγωγές. Το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού είναι Τούρκοι, μερικοί από τους οποίους είναι γαιοκτήμονες στη γειτονική πεδιάδα, ενώ οι άλλοι είναι εργάτες τους.

Οι Ελληνικές οικογένειες της πόλης φτάνουν τις έξι ή εφτά χιλιάδες. Εδώ έχει επίσης την έδρα του ένας επίσκοπος της Ελληνικής εκκλησίας, του οποίου η αρμοδιότητα φτάνει ως το ανώτερο μέρος της πεδιάδας της Θεσσαλίας και ο οποίος υπάγεται στη μητρόπολη της Λάρισας. Στα Τρίκαλα υπάρχουν δυο μικρά Σεράγια, το ένα του Μουχτάρ και το άλλο του Βελή Πασά, και τα οποία είναι διακοσμημένα με το συνηθισμένο για τα τουρκικά κτίρια στυλ. Στην πόλη μένει κι ένας Τούρκος κυβερνήτης, διορισμένος από τον Αλή, ως Πασάς της πόλης και της Περιφέρειας.

Εξασφαλίσαμε κατάλυμα σε μια από τις κυριότερες Ελληνικές οικογένειες της πόλης. Το σπίτι του οικοδεσπότη μας Ιωάννη Εροστονόπουλου ήταν επιπλωμένο στο στυλ της χώρας και μας υποδέχθηκε με πολλή ευγένεια. Σύμφωνα με τα ανατολίτικα έθιμα, τα κρεβάτια μας βρίσκονταν στους καναπέδες του καθιστικού, έθιμο που απέχει πολύ από την Αγγλική αντίληψη της άνεσης, αλλά που συνηθίζεται πολύ στις ανώτερες τάξεις της Τουρκίας. Δεν είχε περάσει πολλή ώρα που είχαμε εγκατασταθεί στο σπίτι αυτό, όταν ήρθε ένας Έλληνας γιατρός της πόλης να μας υποβάλει τα σέβη του. Το όνομά του ήταν Κωνσταντίνος Παχώμιος...

...Το απόγευμα κάναμε έναν περίπατο σ' ένα μέρος της πόλης και ανεβήκαμε στον λόφο από πάνω της, για να εξετάσουμε τα υπολείμματα του κάστρου των Τρικάλων. Το εντυπωσιακότερο στο σημείο αυτό είναι η εξαιρετική θέα που παρέχει της μεγάλης πεδιάδας της Θεσσαλίας. Στο αχανές αυτό τοπίο εμφανίζονται κατά διαστήματα συστάδες δέντρων και οι πόλεις ή τα χωριά με τα σπίτια τους σκορπισμένα άτακτα ανάμεσα στα δέντρα.

…Τα παζάρια της πόλης  έχουν κάπως γραφική όψη. Σε ύψος δέκα ή δώδεκα ποδών από το πλακόστρωτο, περνά πάνω από το δρόμο ένα καφασωτό, πάνω στο οποίο απλώνονται κλήματα, τα οποία δίνουν απόλυτη σκιά στους περαστικούς το καλοκαίρι. Τα καταστήματα είναι καθαρά και αρκετά καλά εξοπλισμένα και οι άνθρωποί τους, κυρίως Έλληνες ή Εβραίοι, έχουν αξιοπρεπή εμφάνιση.

Η αρχαία πόλη της Τρίκκης ήταν φημισμένη για το ναό της (εδώ ο περιηγητής αναφέρεται στο Ασκληπιείο), που ήταν πολύ παλιός και λαμπρός και το πνεύμα της πόλης φαινόταν να αναβιώνει στον Παχώμιο, του οποίου ο επαγγελματικός ζήλος συνέχισε να φαίνεται στις πολυάριθμες ερωτήσεις σχετικά με την πορεία της ιατρικής στη δυτική Ευρώπη.

Πριν φύγουμε από τα Τρίκαλα, ο Εροστονόπουλος με συμβουλεύθηκε για τη γυναίκα του, μια νεαρή , ψηλή και εντυπωσιακή, η οποία όμως διαπίστωσα πως υπέφερε από φυματίωση με ξεκάθαρα συμπτώματα. Επισκέφτηκα την κυρία αυτή σ' ένα δωμάτιο δίπλα στο δικό μας. Η ενδυμασία της ήταν εξαιρετικά πλούσια, κάτω από το φόρεμα με τα φαρδιά μανίκια φορούσε ένα γιλέκο με χρυσές μπορντούρες, η ζώνη έπιανε μπροστά με δύο ογκώδεις ασημένιες πόρπες, διάφορες σειρές χρυσών νομισμάτων κρέμονταν από το λαιμό της και στο κεφάλι της είχε ένα στεφάνι με διαμάντια και χρυσά νομίσματα. Όταν μπήκα στο διαμέρισμα μου φίλησε το χέρι και μετά το ακούμπησε με το μέτωπό της, διαδικασία που επανέλαβε και όταν σηκώθηκα να φύγω.

...Στις πόλεις όπου κατοικούν κυρίως Τούρκοι, το εντυπωσιακότερο χαρακτηριστικό, είναι μια αίσθηση ομοιόμορφης, νωθρότητας και αδιάσπαστης μονοτονίας που κυριαρχούν σε όλο το σκηνικό. Διασχίζοντας το δρόμο θ' ακούσεις λίγους ήχους ανθρώπινης φωνής. Γέρνοντας στον εξώστη του ή σε μαξιλάρια μπροστά στην πόρτα του, ο Τούρκος αναπαύεται σιωπηλός και ακίνητος σαν άγαλμα και προς στιγμή μπορεί να δικαιολογεί το χαρακτηρισμό ακόμη και της οκνηρίας ως αξιοπρέπειας. Οι μόνες του κινήσεις είναι να σηκώνει ή να κατεβάζει την πίπα του. Η μόνη του συζήτηση, αν συζητήσει καθόλου, είναι κάποια σύντομη φράση, που την απευθύνει σε χαμηλό ως αργό τόνο σ' εκείνους που μπορούν να κάθονται δίπλα του και στα οποία απαντούν με την  ίδια επίσημη απάθεια. Ή μπορεί να συναντήσεις τους ανθρώπους αυτούς, καθώς πηγαίνουν προς τα λουτρά ή το τζαμί, να βαδίζουν με αργό, επιβλητικό και μετρημένο βήμα, ενώ σπάνια καταδέχονται να παρατηρήσουν τον ξένο που περνά δίπλα τους. Από τη συμπεριφορά τους και μόνο, έχουν μια αξιοσέβαστη όψη, που ελάχιστα οφείλεται στις εσωτερικές αξίες τους. Αλλού η άγνοια είναι γενικά θορυβώδης ή άψυχη - στους Τούρκους μεταμφιέζεται σε βαρύτητα ή ακόμα και ευπρέπεια, που δεν διακρίνει απλώς τα άτομα ,αλλά αποτελεί εθνικό γνώρισμα του λαού αυτού.

Τα αποτελέσματά της φαίνονται εντονότερα στις εκφράσεις άγνοιας και παρακμής, που διακρίνονται παντού, στα σπίτια που καταρρέουν ελλείψει επισκευής, στις κατοικίες της κατώτερης τάξης, που δεν έχουν ανέσεις, τις βρωμιές που συσσωρεύονται στους δρόμους και δεν απομακρύνονται, και μια γενική έλλειψη των λεπτομερειών εκείνων που βάζουν σε τάξη και ευπρεπίζουν την κοινωνική ζωή. Ο ξένος θα εκπλαγεί σε χιλιάδες περιπτώσεις από την παράδοξη αντίθεση ανάμεσα στην εξωτερική εμφάνιση των Τούρκων και εκείνη των σπιτιών τους και, αφού παρακολουθήσει στο δρόμο μια αξιοπρεπή και καλοντυμένη φιγούρα, θα απορήσει βλέποντάς τον να μπαίνει σε ένα οίκημα, όπου επικρατεί αθλιότητα και φθορά.

Το 1873, ο Γάλλος περιηγητής Emil Isambert που επισκέπτεται τα Τρίκαλα γράφει ότι είχαν 10.900 κατοίκους (7.000 Χριστιανούς, 3.000 Τούρκους και 400 Εβραίους) και  βρίσκει εκεί 7 εκκλησίες και μια επισκοπή, 4 παρεκκλήσια, 7 τζαμιά και 4 μετζίτια (συνοικιακά τεμένη), 5 τεκέδες (μονές), 1 τουρμπέ (μαυσωλείο), 1 στρατώνα, 1 τούρκικο σχολείο και 4 ελληνικά, 1 συναγωγή και 4 κρήνες. Η πόλη διαθέτει μεγάλη αγορά με πολυάριθμα καταστήματα και εβδομαδιαίο παζάρι, 30 χάνια και 3 χαμάμ.

Από την Ελληνική οπτική γωνία

Τα 1773 ο Αραβαντινός εις Χρον. Ηπείρου σ. 270 γράφει: "η πόλις των Τρικάλων οικουμένη παρά 25.000 ψυχών υπέπεσεν εις την λύσσαν των εκ Πελοποννήσου επιστρεφόντων Οθωμανών (Αλβανών Μακεδόνων) υπό τον Οσμάν Λιόσια, οίτινες επί τη κατηγορία ότι δήθεν οι Τρικαλινοί ήσαν συνεννοημένοι με την επανάστασιν, πλείους του ημίσεως των Χριστιανών κατοίκων εφόνευσαν και ηχμαλώτισαν και η ακμάζουσα εκείνη πόλις  παρ' ολίγον να καταστή έρημος".

Λίγα χρόνια αργότερα (1820-1830) θα περάσει ο Αμπελακιώτης δάσκαλος Αναστάσιος Λεονάρδος ο οποίος μας μιλάει με τα καλύτερα λόγια για την πόλη: " (…)και ήδη δια τας επιδημικάς αναθυμιάσεις των μεταξύ αυτής και Φαρσάλων ευρισκομένων βάλτων είναι βυθισμένη μ' όλον τούτο δια την εξαίρετον θέσιν της, δια τας 10 εκκλησίας και 7 τζαμιά, δια το παλαιό φρούριον και τα περικυκλωμένα με ωραία δέντρα 1500 σπίτια, έτι δε και δια την εν αυτή επισκιαζομένην με κληματαριάς δημόσιον Αγοράν της, πολλήν έχει την λαμπρότητα και ωραιότητα. Εις μίαν των εκκλησιών της εις μνήμην του Αγίου Στεφάνου έχει τον θρόνον του εις Επίσκοπος όστις υποτελεί υπό την εξαρχίαν του Λαρίσσης. Η πληθύς των εν Τρικάλοις κατοίκων απαριθμείται περίπου 12000 ψυχών εξ Ελλήνων, Οθωμανών και Εβραίων συνισταμένων.

Ωραιοτάτη είναι η θέα από το φρούριον, το τοσάκις κρημνησθέν και ανακαινισθέν δια των πολλών πολέμων, των οποίων το θέατρο εσχημάτισεν ούτος ο τόπος, όστις φαίνεται ότι επλάσθη από την φύσιν δια τον θρόνον της Ειρήνης. Εις ένα ημικύκλιον υψώνονται ολόγυρα αι σειραί της δασώδους Πίνδου, και καταθέλγουσι τις όψεις του θεωρητού. Ομολογούν, ότι την μουσικήν και τέχνην η φύσις και αυτή η αίσθησις μόνον εδώ θα ημπορούσε να εξυμνήση. Ο τόπος ούτος ανθούσε ποτέ αλλά και ήδη υπό αυτήν την δεσποτείαν των Οθωμανών ούσα, έχαιρεν ακόμη κάποιας ακμής όμως δια τα εν αυτή πολλά συμβάντα του περασμένου Αιώνος, ευρίσκετο ήδη εις παρακμήν".

Στην εντύπωση που έδιναν τα Τρίκαλα στον ερχόμενο από μακριά αναφέρεται πάλι ο Αν. Λεονάρδος στο βιβλίο του Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία: "Η μακρινή θεωρία της πόλεως ταύτης τω όντι είναι θαυμασία. Από μακρού πλέον βλέπομεν το παλαιόν Καστέλλι.  Μεγάλαι αράδαι δένδρων περικυκλώνουσι την πόλιν.  Αι εκκλησίαι, τα τζαμία και το συναγώγι (συναγωγή των Εβραίων) φαίνονται εις τα ωραία δενδράκια. Οι δασώσεις λόφοι, και αι από έναν πλατύν ποταμόν διακεκομμέναι πεδιάδες πλήρεις καρποφορίας παρασταίνουν μίαν εξαίρετον εικόνα".

Στα 1877 ο Δωρόθεος Σχολάριος γράφει:

Η Τρίκκη (Τρίκαλα) πόλις της Θεσσαλίας εν τη Εστιαιώτιδι, εγγύς του Πηνειού, και ου μακράν του όρους Πίνδου, κείται εις θέσιν ωραιοτάτην και τερπνοτάτην, εν η εγεννήθη ο Ασκληπιός και οι παίδες αυτού Μαχάων και Ποδαλείριος και θεωρουμένη ως παλαιά εστία της Ιατρικής τέχνης. Ενταύθα ο παρατηρητής καταθέλγεται υπό των καλλονών της θέσεως, δι' ων η φύσις επροίκισε την Τρίκκην, ήτις και υπό στρατηγικήν έποψιν είναι λόγου αξία. Ετι δε ωραιοτέρα και θελκτικωτέρα καθίσταται της Τρίκκης η θέα, και των πέριξ, εκ της ακροπόλεως (του φρουρίου). Εν είδει ημικυκλίου υψούνται πέριξ αι σειραί του Πίνδου, και αι ωραίαι και εκτεταμέναι εριβώλακες πεδιάδες της Θεσσαλίας, περιπαθώς, καταγοητεύουσαι τας όψεις του θεατού.

Ο κεχαριτωμένος ούτος τόπος επλάσθη, φαίνεται, υπό της θείας προνοίας δια τον θρόνον της ειρήνης και τα εξ αυτής προκύπτοντα ανεκτίμητα καλά. Διότι είναι εύφορος, παραγωγικός εις διάφορα είδη προϊόντων, τερπνός, και εις ευζωίαν πρόσφορος:  Γη τω όντι  της επαγγελίας. Αλλά δυστυχώς παραμελημένος και ταπεινός δια την αμέλειαν και αδιαφορίαν, την αφιλοκαλίαν και αβελτηρίαν των κρατούντων. Ενταύθα και η φύσις και η αίσθησις εις έξοχον δύνανται να διεγείρωσι βαθμόν και τον φίλον των Μουσών και τον ένθεον ποιητήν".

                                           Θ.Τριανταφύλλου  Τα παλιά Τρίκαλα (1978)                                               

Από τα Δ' Ιστορικά σύμμικτα - Δημ. Παπαζήση (περιοδικό ΜΕΤΕΩΡΑ τόμος 8/1979) αντλούμε:

“Κατά τας αρχάς του Ε' αιώνος άρχισαν αι βαρβαρικαί επιδρομαί των Γότθων υπό τον Αλάριχον, όστις εδήωσεν την Θεσσαλίαν και την Τρίκκην. Ο Ιουστινιανός ανήγειρεν τας καταστραφείσας Θεσσαλικάς πόλεις και ωχύρωσεν αυτάς δια φρουρίων.

Η πρώτη κατάληψις της Θεσσαλίας  και των Τρικάλων εγένετο το 1396 υπό του Σουλτάνου Βαγιαζίτ, διήρκεσεν όμως ολίγον χρόνον, διότι ηττηθείς ούτος εις την Ασίαν υπό του τρομερού Ταμερλάνου εναντίον του οποίου εξεστράτευσεν, συνελήφθη αιχμάλωτος και απέθανεν.

Το Σαντζάκιον Τρικάλων περιελάμβανε μετά την Άλωσιν  επί Μωάμεθ Β' όλην σχεδόν την Θεσσαλίαν ήτοι τας περιοχάς Τρικάλων - Χασίων Κρίτζοβας Κλεινοβού - Ασπροποτάμου - μέρος των Αγράφων - Φαρσάλων - Γούρας - Αλμυρού - Βελεστίνου - Βόλου, Αγυιάς - Ζαγοράς ολύμπου - Ελασσώνος - Δομενίκου - Μουλαλακίου.

Αλλά και η ανέγερσις νέων καταστημάτων και η συστηματική λειτουργία αγορών σιτηρών και ζώων, καθώς και η γεωγραφική θέσις της πόλεως και το έφορον της περιφέρειας, συνετέλεσαν επίσης εις το να εξελιχθούν λαμπρώς, όχι μόνον οικονομικώς και κοινωνικώς, αλλά και πνευματικώς ολίγον αργότερον δια της ιδρύσεως της φημισμένης σχολής Τρίκκης.

Επίσης και οι κατακτηταί Τούρκοι άρχισαν να κοσμούν την πόλιν, ανεγείροντες διάφορα δημόσια και θρησκευτικά κτίρια.

Το 1550 επί Σουλτάνου Σουλεϊμάν Α' (1520-1566) και ουχί επί Σελήμ (1512-1520) ως αναγράφεται συνήθως εκτίσθη το Κουρσούμ Τζαμί, υπό του εξαιρέτου αρχιτέκτονος Σινάν πασά Ελληνικής καταγωγής, δαπάνη Οσμάν Σαχ Βέη, του Οσμάν ο οικογενειακός τάφος (τουρπιές), ευρίσκεται εις τον περίβολον του Τζαμιού. Ο ημισφαιρικός θόλος του τζαμιού έχει διάμετρον 18μ., ύψος 22,50 μ. είναι δε μολυβδοσκέπαστος και διατηρείται εις σχετικώς καλήν κατάστασιν. (Εις το λεξικόν Βουτυρά Κων/νπολις 1890 αναφέρεται ως ανεγερθέν το 1570).

Το 1808 επεσκέφθη τα Τρίκαλα και πάλιν ο POUQUEWILLE όστις εύρεν εις το Φρούριον "νόμισμα της Τρίκκης μετ' επιγραφής εκ δεξιών προς τα αριστερά γεγραμμένην ΝΩΙΑΚΚΙΡΤ = ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ), έχον επί της μίας όψεως ίππον τρέχοντα, επί δε της ετέρας γυμνόν νέον κτυπώμενον διά των κεράτων υπό ταύρου.

Την εποχήν αυτήν (1810)  το διαμέρισμα Τρικάλων (Τίρχαλα τουρκιστί) περιελάμβανε την αρχαίαν Θεσσαλίαν και ορίζετο προς Βορράν με το διαμέρισμα Θεσ/νίκης και Αχρίδος προς Νότον με το της Ναυπάκτου, διαιρείτο δε εις 8 τμήματα και περιελάμβανε 180 χωριά.

Το 1825 το  Σαντζάκι Τρικάλων περιελάμβανε όλα τα διαμερίσματα της Θεσσαλίας (Τρικάλων, Χάσιας, Κράτζοβας, Κλεινοβού, Ασπροποτάμου, μέρους Αγράφων, Φαρσάλων, Γούρας, Αλμυρού, Βελεστίνου, Βόλου, Αγιάς, Ζαγοράς, Ολύμπου, Ελασσώνος, Δομενίκου, Μουλαλακίου).

Κατά την δήλωσιν του Καποδίστρια η Θεσσαλία (Ζαντζάκι Τρικάλων) μέχρι το 1821 είχεν 247.560 Χριστιανούς και 38.525 Τούρκους, σήμερον (1828) έχει 239.000 Χριστιανούς και 33.525 Τούρκους.

Το 1881 ο πληθυσμός Ν. Τρικάλων (επαρχίαι Τρικάλων, Καρδίτσης, Καλαμπάκας) κάτοικοι 117.000. Ο Νομός περιελάμβανε 27 Δήμους και 355 χωριά. Η επαρχία Τρικάλων διηρέθη εις 7 δήμους, τους κάτωθι (με τον αριθμό των χωριών και τον πληθυσμόν):

1. Δήμος Τρικκαίων        Α΄τάξεως                                       29 χωριά   κατ.  11.281

2.    "    Παραληθαίων     Β΄  "      (Ζαβλάνια)                       17 χωριά   κατ.   4.154

3.    "   Φαρκαδώνος        Β΄  "      (Τσότι)                             12 χωριά   κατ.   5.707

4.    "   Πιαλίων               Β΄ "    (Καρβουλεπενίτσα)             23 χωριά   κατ.   5.334

5.    "   Αιθήκων              Β΄  "    (Τύρνα)                               18 χωριά   κατ.   5.464

6.    "   Κοθωνίων            Β΄ "     (Βιτσίστα)                          16 χωριά   κατ.   3.709

7.    "   Αθαμάνων           Β΄ "     (Γαρδίκι)                               6 χωριά   κατ.   3.400

Τα Τρίκαλα ευρέθησαν έχοντα 5.563 κατοίκους, το Ζάρκον 1.585, το Νεοχώρι 1.136, το Γαρδίκι 1.654, η Καλαμπάκα 1.022, το Καστράκι 1.049, η Καστανιά 1.097, η Κρανιά 2.444, η Καρδίτσα 4.504, ο Παλαμάς 3.103, το Φανάρι 1.704, τα Κανάλια 1.329 και οι Σοφάδες 1.425.

Κατά την απογραφήν φέρονται ακατοίκητα το Φλαμούλι, η Πόρτα Παναγιά, οι Βουτάδες και το Μοκόσι (Καλαμπάκας).

Το ότι η απογραφή υπήρξεν ανακριβής, τουλάχιστον δια την πόλιν των Τρικάλων, αποδεικνύεται εκ του ότι, ο μεν Ζώττος Μολοττός, εις το οδοιπορικόν του τού 1878, αναφέρει πληθυσμόν της πόλεως 13.000 (εξ ων 8.000 Χριστιανοί, 4.000 Τούρκοι, 1.000 Εβραίοι), τονίζει δε, ότι ούτος διπλασιάζεται τον χειμώνα.

Ο δε Αθ. Ψαλίδας αναφέρει ότι, κατά την επανάστασιν είχαν 25.000 κατοίκους αλλ' αργότερον, λόγω φοβεράς επιδημίας χολέρας, εμειώθη ο πληθυσμός.

Η  πόλις είχε τουρκικήν όψιν κατά την απελευθέρωσιν, υπήρχε όμως και μια γωνιά που έδειχνε πολιτισμό. Αυτή η γωνιά ήτο στην είσοδο της πόλεως εκ Λαρίσης (όπου σήμερον οι στρατώνες). Εκεί υπήρχεν ανθόκηπος ικανής εκτάσεως, όστις φυτεύθηκε επί Σουλεϊμάν (1687 - 1691) εις ανάμνησιν των νικών των Τούρκων και προς τιμήν της πόλεως των Τρικάλων, που ήταν σημαίνουσα πόλις της Ευρωπαϊκής Τουρκίας. Ο μεγάλος αυτός κήπος ήτο διαιρημένος εις 26 κηπάρια, έκαστον των οποίων έφερε το όνομα μιας των τουρκικών κατακτήσεων εν Ευρώπη. Τον κήπον αυτόν αναφέρει ο Ζώττος Μολοττός εις το δρομολόγιόν του, καθώς και ο Τρ. Ευαγγελίδης εις την ιστορία του Οθωμανικού Κράτους.

Έτη    1881-1883

Τα κομματικά εζημίωναν και έβλαπταν την κανονικήν λειτουργίαν των δημοτικών υπηρεσιών.

Παράπονα δίκαια και παράλογα ηκούοντο κατά της δημοτικής αρχής, που πολλά προβλήματα αντιμετώπιζε, των οποίων η λύσις δεν ήτο εύκολος εις πολλά εξ αυτών.

Η καθαριότης εχώλαινε, οι κάτοικοι των συνοικιών Τρικκαίογλου και Μπάρας διεμαρτύροντο, διότι αι συνοικίες των μετεβλήθησαν εις κοπρώνα με την εκεί απώθεσιν των σκουπιδιών της πόλεως, το ίδιο δε συνέβαινε και εις τον δρόμον προς την Λάρισαν.

Υπήρχε έλλειψις φωτισμού και νερού (τα αρτεσιανά, τουλούμπες, αργότερα ετέθησαν εις χρήσιν επί Δημάρχου Κανούτα).

Τα σφαγεία ήσαν παραποτάμια και εις το κέντρον της πόλεως, δυσφημίζοντα αυτήν. Κατά μήκος του ποταμού κατεσκευάσθησαν δημοτικές παράγκες δια λαχανοπωλεία αλλά λόγω της ολισθηρότητος των οχθών δεν εξυπηρετούν  τον πληθυσμόν.

Παραμένει ακόμη η τουρκική όψις της πόλεως. Πρόβατα, χοίροι και άλλα ζώα περιτρέχουν το κέντρο της πόλεως.

Εις τους περιβόλους των εκκλησιών πωλούν ψητά χοιρινά, όπως επί Τουρκοκρατίας που απηγορεύετο η πώλησίς των εις τα κρεοπωλεία.

Ελλείψεις σοβαρές είναι δυνατόν να υπάρχουν στους Δήμους, η σφραγίδα όμως που δίδει την δύναμιν εις τους Δημάρχους, θέλουν να εντυπωσιάζη, να συνδυάζεται με την ιστορία του τόπου, με το περιβάλλον του, με την ζωή των κατοίκων του.

Γι' αυτό ζητούν να εγκρίνη το Υπουργείον των Εσωτερικών  τες υποβαλλόμενες παραστάσεις σφραγίδων.

Εισερχόμεθα εις το έτος 1884.

Τόσον τα Χριστούγεννα του 1883 όσον και η Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνεια του 1884, εορτάσθησαν  όπως και κατά τα προηγούμενα ελεύθερα χρόνια με επισημότητα και με αθρόαν συμμετοχή του λαού.

Αρχάς του έτους ήλθαν Γάλλοι Μηχανικοί διά την χάραξιν της οδού Τρικάλων-Λαρίσης, ο δε Δήμος ανέθεσε εις τον μηχανικόν Ποτεσάρον όπως συντάξη μελέτην του σχεδίου της πόλεως.

Ο Δήμος Τρικκαίων συγκατελέγετο μεταξύ των πλουσίων Δήμων αφού και περίσσευμα παρουσιάζει εις τον προϋπολογισμόν του έτους 1884 εκ. δρχ 60.000 περίπου, παρ' όλην την σπατάλην την οποία του καταλογίζει η εφημερίς "Εργάται", ήτις αντιπολιτευομένη πιθανώς τον Δήμαρχον γράφει ότι "επέβαλε φόρον επί των ωνίων και λοιπών εισαγομένων εν τω Δήμω δια να γεμίση τα γραφεία του Δήμου με γραμματείς, υπογραμματείς, πρωτοκολλητάς, κλητήρας και δια να πληρώνεται ο γυναικάδελφός του με 250 δρχ. μηνιαίως χωρίς να έχη επάγγελμα τι".

Σχέδιον πόλεως επί Τουρκοκρατίας δεν υπήρχε στα Τρίκαλα όπως και σε όλες τες πόλεις της Αυτοκρατορίας.

Με την απελευθέρωσιν τούτο κατέστη αναγκαίον, ο Δήμαρχος ανέθεσε κατά το περασμένο έτος 1884 εις τον μηχανικόν Μένανδρον Ποτεσσάρον του Δήμου (πιθανότερον του Δημοσίου) να το συντάξη.

Το μεγάλο όμως απόκτημα της πόλεως ήτο η θεμελίωσις του υδρομύλου αδελφών Αγαθοκλή.

Αρχάς του νέου έτους 1887 επλημμύρισαν ο Πηνειός και ο Ληθαίος ύστερα από ακατάπαυστες επί μήνες βροχές, αι οποίες έφεραν μεγάλες καταστροφές. Για να παύσουν αι βροχές έφεραν την θαυματουργόν εικόνα της Παναγίας της Μονής Γκούρας την οποία εν πολυπληθεί λιτανεία περιέφεραν εις την πόλιν.

            Τέλος Ιανουαρίου ετελείωσε η σιδηροδρομική γραμμή Βόλου-Τρικάλων αλλά δεν εδόθη εις χρήσιν του κοινού.

Η τοπική εφημερίς εκπροσωπούσα την κοινήν γνώμην γράφει: "ούτω τα Τρίκαλα ουδόλως υστερούν των Αθηνών".

Κατά το περασμένο έτος (1886) έγιναν τα εξής έργα εις την πόλιν.

Αρχισεν η ανέγερσις του Ι. Ναού Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης, κατεδαφίσθη μέχρι εδάφους το "Παζάρ Τζαμί" και το μέρος διεμορφώθη εις πλατείαν και εφυτεύθησαν ακακίαι.

Αι φυλακαί (Μεντερσές) που και αυτές ήσαν εις το κέντρον της πόλεως διετηρήθησαν αρκετά ακόμα χρόνια.

Ο Δήμος έφερεν νερό εις την πόλιν μέσω οκτώ σωλήνων (κανάλια).

Περί το τέλος του έτους άρχισε η χάραξις της οδού σιδηροδρόμου, ολίγον αργότερον η κατασκευή του μετά την αποζημίωσιν υπό του Δήμου της οικίας Ζώγου.

Μέχρι τότε κεντρική οδός ήτο η παραποτάμιος επί της αριστεράς όχθης του ποταμού, την οποίαν ζητεί ο  τύπος να χαλικοστρωθεί.

Το σοβαρότερον όμως έργον ήτο τοποθέτησις της σιδερένιας γέφυρας υπό Γάλλων Μηχανικών που προ ετών είχε παραγγελθεί.

Ο Κανούτας μετά ζήλου, ενδιαφέροντος και αγάπης προς την πόλιν ήσκησε τα καθήκοντά του.

Εφήρμοσε το ρυμοτομικόν σχέδιον από τα τέσσερα κανάλια μέχρι των στρατώνων.

Εκαμε τους πρώτους υπονόμους βροχής, επρομηθεύθη οδοστρωτήρα και καταβρεκτήρα, όστις ανεκούφισε τους κατοίκους με το κατάβρεγμα των δρόμων. Ανήγειρε κεντρικόν αποχωρητήριον, με μεγάλην άνω αυτού υδατοαποθήκην (παρά την γέφυρα της Μαρούγγενας).

Κατεδάφισε το φράγμα Καραμαλή, και ούτω διευκολύνθη η ροή του Ληθαίου και περιωρίσθησαν οι συνεχείς πλημμύρες.  Διεμόρφωσε τες δύο πλατείες, ανήγειρεν την αγοράν (χασάπικα) ήτις κατεδαφίσθη το 1969 και ανηγέρθη το νέον Δημοτικόν Μέγαρον.

Αυτά δι' ολίγων ήσαν τα Τρίκαλα μετά την απελευθέρωσιν και σιγά σιγά με το πέρασμα των χρόνων διεμορφώθησαν εις μίαν σύγχρονον πόλιν με αρκετήν εμπορικήν και πνευματικήν κίνηση, με πολύ πλούτον”.

Ο ΔΗΜΟΣ ΤΡΙΚΚΑΙΩΝ  ΤΟ ΕΤΟΣ 1909

Έχει 25793 κατοίκους αποτελείται δ' εκ των επομένων συνοικισμών.

1) Πόλις Τρικκάλων μετά των Προαστείων Αγίας Μονής και Κουτσομυλίων 17809 κάτοικ. Πρωτεύουσα του δήμου, της επαρχίας και του νομού Τρικάλων. Έδρα Αρχιεπισκόπου Τρίκκης-Σταγών και Γαρδικείου. Έχει Πρωτοδικείον, Γυμνάσιον, 2 ελληνικά σχολεία, 6 πλήρη δημ. σχολ. αρρένων, Λαϊκήν νυχτερινήν σχολήν απόρων, ανώτερον Παρθεναγωγείον, 5 πλήρη δημ. σχολεία θηλέων, και κοινόν δημ. σχολ. Ισραηλιτικόν. Ύψος κεντρικής πλατείας από Θαλάσσης 112,86μ.

2) Χωρείον Πυργετός 595 κατ. και πλήρες δημοτ. σχολείον αρρένων. 3) Πύργος 226 κατ. 4) Βράνος 61 κατ.,5) Ρόγγια 166 κατ. 6) Λέστινον 202 κατ. 7) Μικρόν Μέρτσιον 605 κατ. κοινόν δημοτ. σχολ.  8) Μέγα Μέρτσιον 433 κατ. και κοινόν δημ. σχολ. 9) Ζαπτσαίοι 263 κατ. κοινόν δημ. σχολ. 10) Σωτήρα 221 κατ. κοινόν δημ. σχολ. 11) Σελίμαγλον 131 κατ. 12) Λογγάκι 165 κατ. 13) Μπουχούνιστα 878 κατ. και πλήρες δημ. σχολείον αρρένων. 14) Κουρμπαλή 409 κατ. και κοινόν δημ. σχολείον. 15) Νομή 280 κατ. και κοινόν δημ. σχολείον 16) Σιρβωτά 388 κατ. και κοινόν δημ. σχολείον 17) Γλύνος 262 κατ. και κοινόν δημ. σχολείον 18) Πατουλιά 232 κατ. και κοινόν δημ. σχολείον 19) Λόγγος 154 κατ. 20) Αγία Κυριακή 213 κατ. 21) Ριζαριόν 419 κατ. και κοινόν δημ. σχολείον. 22) Καρυαί 149 κατοίκους και κοινόν δημ. σχολείον. 23) Φλαμούλιον και Ν. Βοδενά 88 κ. και κοινόν δημ. σχολείον με Καρυαί  24) Μεγάλα Καλύβια 1449 κατ. και  πλήρες δημ. σχολείον  αρρένων.

Γεωγραφικόν πλάτος Τρικάλων 39ο 35΄.  Γεωγραφικόν μήκος ανατολ. Παρισίων 19ο. 25΄.Δυτ. Αθηνών 2ο.  (διαφορά ωρολογίων Τρικκάλων -Αθηνών  = 8΄).

Η Μαρούλα Κλιάφα στο βιβλίο της "ΤΡΙΚΑΛΑ  -  Από τον Σεϊφουλλάχ ως τον Τσιτσάνη, Οι μεταμορφώσεις μιας κοινωνίας όπως αποτυπώθηκαν στον τύπο της εποχής" στις σελίδες 52,53,54 μεταξύ άλλων αναφέρει:

.....Το θέμα που θα απασχολήσει επανειλημμένως τον τρικαλινό τύπο κατά το έτος 1884 θα είναι η έλλειψη σχεδίου πόλεως το οποίο καθυστερούσε διότι, παρά τις υποσχέσεις της κυβέρνησης να αποστείλει νομομηχανικό, ως το Μάρτιο του 1883 δεν είχε έλθει ακόμα κανένας.

Διορίζονται και πάλιν ανακαλούνται οι διορισμοί, γράφει ο "Φάρος του Ολύμπου". Η ίδια εφημερίδα τον Αύγουστο του 1884 θα γράψει: Η πόλις των Τρικάλων από της προσαρτήσεως ουδ' εν βήμα έκαμεν ως προς τας οικοδομάς και την εξωράισιν εν γένει, τούτο δε οφείλεται εις την ατυχή εκλογήν των μηχανικών. Τρία έτη συμπληρούνται από της προσαρτήσεως και οι κύριοι μηχανικοί καθεύδουν. Ο πρώτος, κατανοών την ανικανότητά του ουδ' εσκέφθη ποτέ  να σχεδιαγραφήση την πόλιν. Ο δεύτερος κ. Καμπάνης, γέρων εβδομηκοντούτης νεόγαμπρος, ησχολείτο μάλλον εις τα συζυγικά καθήκοντα, ο τρίτος κ. Χρυσοχόος σε λίγο θα μετατεθή. (13/8)

Η έλλειψη σχεδίου πόλεως και η γενναία απόφαση του Δημάρχου Ραδινού να μην επιτρέψει στους δημότες του την οικοδόμηση νέων οικιών και την επισκευή των παλαιών πριν την ολοκλήρωση της μελέτης είχε ως επακόλουθο να δημιουργηθούν πολλές δυσαρέσκειες. Αι κραυγαί και τα δίκαια παράπονα των πολιτών μη δυναμένων να κτίσωσι οικίας και εργαστήρια έφθασαν εις υπέρτατον βαθμόν, μας πληροφορεί ο "Φάρος του Ολύμπου". (7/9)

Χωρίς να παραβλέψουμε την παλιά διένεξη Δημάρχου Ραδινού και βουλευτή Τακιατζή - ο τελευταίος ήταν στις βουλευτικές εκλογές πολιτικός αντίπαλος του γυναικαδέλφου του Δημάρχου - πιστεύουμε πως η απόφαση του Ραδινού να μην επιτρέψει στον βουλευτή Τακιατζή να επισκευάσει τον τεκέ, που μόλις είχε αγοράσει, οφειλόταν στη σθεναρά απόφαση να επιβάλει μια τάξη στην άναρχη οικοδόμηση της πόλης.

……………………………………………………………………………….

Έχει φθάσει ο Ιούλιος του 1884 και το σχέδιο της πόλεως δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί. Ο τοπικός τύπος βάλλει συνεχώς κατά της κυβερνήσεως. Ιδού τρία χρόνια παρήλθον από της ενώσεως και εις Τρίκκαλα σχέδιον δεν έχομεν. Τι θα γίνει λοιπόν; Προ δύο ετών εστάλησαν Γάλλοι μηχανικοί και εσχεδίασαν τον ποταμόν και όμως η κυβέρνησις εισέτι δεν επεξηργάσθη ουδέ ενέκρινε το σχέδιον τούτο, γράφει ο "Φάρος του Ολύμπου". (5/7)

Στο μεταξύ, είχαν αρχίσει βέβαια να εκτελούνται κάποια δημοτικά έργα. Για παράδειγμα στα τέλη του 1883 είχε αρχίσει η κατασκευή υπονόμου παρά τας όχθας του Ληθαίου δια του οποίου θα διοχετεύονται τα ακάθαρτα ύδατα εις τον ποταμόν. Ύστερα από την αναχώρηση του νομομηχανικού Χρυσοχόου, ήρθε στα Τρίκαλα ο μηχανικός Μένανδρος Ποτεσσάριος, ο οποίος και αναλαμβάνει την περάτωσιν του σχεδίου των Τρικκάλων. Του δόθηκε μάλιστα κι ένας εργάτης.

Όπως ήταν φυσικό, η απόφαση του Μένανδρου Ποτεσσάριου να σχεδιάσει μια σύγχρονη πόλη, τον οδήγησε στο να παραβλέψει τα μικροσυμφέροντα των ιδιωτών και να προτείνει την κατεδάφιση πλήθους οικιών, πρόταση που έγινε μεν αποδεκτή από το Δήμαρχο Ραδινό, προκάλεσε όμως την μήνη των Τρικαλινών και μερίδας του τοπικού και αθηναϊκού τύπου. Αι δύο προπάντων οδοί αι μέλλουσαι να διασχίζωσι την πόλιν οριζοντίως και καθέτως καταστρέφουσι ολοκλήρους συνοικίας, κόπτουσι τας καλλιτέρας οικοδομάς… θα γράψει η εφ. "Οι Εργάται", ενώ ο εκ Τρικάλων ανταποκριτής της αθηναϊκής εφημερίδας "Ημέρα", σκιαγραφώντας το πορτρέτο του Δημάρχου Ραδινού θα γράψει λίγα χρόνια αργότερα ότι κατέστρεψε παν ό,τι εύρεν εκ των  προκατόχων αυτού Οθωμανών: το μέγα υδραγωγείον διά του οποίου ήρχοντο άφθονα ύδατα εκ του Πηνειού εις την πόλιν, τας εις  διάφορα κέντρα της πόλεως λαμπράς κρήνας, διότι επ' αυτών ήταν κεχαραγμένα οθωμανικά γράμματα και το μέγα και ωραίον επί του φρουρίου ωρολόγιον. (17/12/1887)

Η καταφορά των θιγομένων οικονομικά Τρικαλινών δεν επτόησε ωστόσο το Δήμαρχο Ραδινό. Δύο χρόνια αργότερα ο εκδότης της εφ. "Πρόοδος" Βασ. Βαμβέτσος θα καλέσει τον Νομάρχη κ. Δούκα να προχωρήσει θαρραλέως εις εφαρμογήν του σχεδίου της πόλεως, ενώ συγχρόνως θα προτρέψει τους συμπολίτες αδιακρίτως της πολιτικής ην έχει έκαστος, ίνα μηδείς τούτων κάμνει αντίδρασιν, διότι πάσα αντίδρασις καταστρέφει ζωτικά συμφέροντα της πόλεως. (16/7/1886).

Εκ των ανωτέρω πληροφοριών και εκτιμήσεων οι οποίες στα περισσότερα σημεία συμπίπτουν και σε άλλα όχι, εξάγονται πολύτιμα συμπεράσματα για το πολεοδομικό αποτύπωμα και το κοινωνικοπολιτικό, ιστορικό γίγνεσθαι και συνάγεται το αυτονόητο, ότι η όψη της πόλεως, τον 19ο κυρίως αιώνα που υπάρχουν και οι περισσότερες πληροφορίες, ήταν καθαρά τουρκική χωρίς πολεοδομικό  σχέδιο και  ρυθμό, τα κτίσματα ήταν κυρίως πλίθινα, πολλά με πέτρινη βάση και οι δρόμοι ακανόνιστοι, στενοί και λιθόστρωτοι. 

Υπήρχαν όμως και εντυπωσιακά κτηριακά συγκροτήματα και σημαντικά τεχνικά έργα,   που απέδιδαν μεγαλοπρέπεια και νοηματοδοτούσαν άλλη διάσταση πραγμάτων στην πόλη και στην περιοχή μας.

Το φρούριο (κάστρο), η μοναστική πολιτεία των Μετεώρων με τα συγγενικά προς αυτή μοναστήρια της περιοχής, το Κουρσούμ τζαμί, οι ιεροί ναοί κυρίως της συνοικίας Βαρούσι, η Δωροθέα σχολή, και περί το τέλος του αιώνα  ο μύλος του Αγαθοκλή, η παλαιά δημοτική αγορά, ο σιδηρόδρομος, η κεντρική γέφυρα υπάγονται στην κατηγορία έργων και μνημείων που

υπερβαίνουν την εποχή και υποδηλώνουν την πολύπλευρη αξία της περιοχής και πιστοποιούν την ευμενή  χωρική υποδοχή της υψηλής ενόρασης των εμπνευστών και δημιουργών τους. Δεν γίνεται κάτι μεγάλο χωρίς πίστη και πάθος και χωρίς να το αντέχει, να το θέλει  και να το αποδέχεται ένας τόπος και να το ευνοεί το γεωπολιτικό και κοινωνικό  κλίμα και οι γόνιμα κρατούσες συνθήκες.     

    

Η εγκυκλοπαίδεια ΠΥΡΣΟΣ γράφει για τα Τρίκαλα γύρω στα 1930

Η εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ γράφει για τα Τρίκαλα το έτος 1968

Επιστημονική προσέγγιση της δομής και της εξέλιξης της πόλης μας.

   Όπως παρουσιάζεται  για την πόλη μας: 

 1.   από την   Βίλμα  Χαστάογλου - στο βιβλίο των ΤΕΔΚ Θεσσαλίας :  Οι Θεσσαλικές πόλεις πριν και μετά το 1881 και στην εργασία : Η παραδοσιακή πόλη και ο πολεοδομικός εκσυγχρονισμός της.

“Οι πόλεις μεταβάλλονται πολύ αργά μέσα στο χρόνο λόγω της αδράνειας που δημιουργεί το οθωμανικό καθεστώς ιδιοκτησίας της γης. Δεν έχουν θεσμούς αυτοδιοίκησης και είναι έδρες των εκπροσώπων της κεντρικής εξουσίας. Ο θεσμός της δημαρχίας, που εισάγεται από την Υψηλή Πύλη στο πλαίσιο των μεταρρυθμίσεων της περιφερειακής διοίκησης που εγκαινίασε ο νόμος περί βιλαετίων το 1868, εφαρμόζεται μετά το 1877 στις επαρχιακές πόλεις και λειτουργεί πλημμελώς και αναποτελεσματικά.

Η διάρθρωση του αστικού χώρου φέρει τα τυπικά γνωρίσματα των οθωμανικών πόλεων της ευρύτερης βαλκανικής περιφέρειας: Η πόλη λειτουργεί διασπασμένη, με ασαφή διάρθρωση και άναρχη εξάπλωση, με αραιή δόμηση και αγροτική όψη. Περιλαμβάνει σπίτια με κήπους και αγρούς με καλλιέργειες, βοσκές, νεκροταφεία και αδόμητους χώρους μέσα στα όρια της πόλης. Οι αρχαίες περιτειχίσεις, όταν υπάρχουν, διατηρούνται (όπως στα Τρίκαλα και στον Βόλο), αλλά έχουν πλέον χάσει την αμυντική χρήση τους και λειτουργούν περισσότερο για τον έλεγχο του πληθυσμού, ενώ άλλες πόλεις παραμένουν ανοχύρωτες. Ο πολεοδομικός ιστός είναι χαλαρός με ακανόνιστες οικοδομικές νησίδες και στο πλέγμα των δρόμων επιβιώνουν συχνά - αν και αλλοιωμένοι από τις επάλληλες ανοικοδομήσεις και καταπατήσεις - οι χαράξεις των αρχαίων κεντρικών οδών (της βυζαντινής Μέσης οδού), ενώ το λοιπό δίκτυο αναπτύσσεται με ελικοειδείς δρομίσκους και αδιέξοδα.

Για την ενίσχυση της άμυνας των συνόρων της Θεσσαλίας και της Ηπείρου την ανήσυχη περίοδο μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο (1854-56), η οθωμανική διοίκηση ξεκίνησε κατασκευές οχυρών και στρατοπέδων. Στις ενέργειες αυτές συγκαταλέγονται οι νέοι στρατώνες που ανεγείρονται το 1862 στα Τρίκαλα και το 1864 στον Βόλο.

Στα Τρίκαλα το 1855 ιδρύεται μουσουλμανικό αλλά και χριστιανικό σχολείο, το 1866 κατασκευάζεται το Κονάκι (Διοικητήριο) και η Δωροθέα Ιερατική Σχολή το 1876.

Στα Τρίκαλα, ο κατοικημένος χώρος εκτείνεται νοτιοανατολικά του βυζαντινού κάστρου στις δύο όχθες του Ληθαίου, με χαλαρό ιστό και αγρούς και βοσκές ανάμεσα στις συνοικίες. Οι οικοδομικές νησίδες έχουν ακανόνιστη μορφή και μέσα σ' αυτές "αι οικίαι κείμεναι εις ευρύν χώρον μεταξύ δένδρων και κήπων, διίστανται ικανώς απ' αλλήλων", όπως αναφέρει ο Μιχαήλ Γρηγορόπουλος το 1882. Στο κάστρο εδρεύει η τουρκική φρουρά και υπάρχουν 3 πυριτιδαποθήκες. Δίπλα σ' αυτό μαρτυρείται από το 1708 η ύπαρξη χριστιανικής συνοικίας, του Βαρουσίου, το οποίο ακμάζει από τον 18ο αιώνα με την πρόοδο του εμπορίου και της βιοτεχνίας, συγκεντρώνοντας βαθμιαία την ανερχόμενη ομάδα Ελλήνων εμπόρων και μεγαλοκτηματιών. Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι Έλληνες έχουν πλέον εγκατασταθεί σε 3-4 συνοικίες, υπάρχει μία εβραϊκή και λοιπές τουρκικές συνοικίες. Μετά το 1850, νέα κτίρια κατοικιών αντικαθιστούν σταδιακά τα παλιά τουρκόσπιτα, αλλάζοντας την όψη της πόλης.

Οι σιδηρόδρομοι ήταν το πρώτο μεγάλο έργο που υλοποιήθηκε με εντυπωσιακή ταχύτητα, από το 1882 μέχρι το 1886, και η  λειτουργία του ανέτρεψε την προηγούμενη ιεραρχία του οικιστικού δικτύου.

Μέσα στο ενοποιούμενο πλέον γεωγραφικό πλαίσιο, η πολεοδομία αναλαμβάνει αμέσως να αναδιαρθρώσει τη μορφή και την οργάνωση της κληροδοτημένης πόλης και να εκσυγχρονίσει τον τρόπο παραγωγής του αστικού χώρου, να προωθήσει μια νέα αστικότητα που συνδυάζει την ορθολογική κατασκευή της πόλης με τη νέα εθνική αισθητική. Προδιαγράφει με συγκεκριμένους κανόνες τις αρμοδιότητες και τις υποχρεώσεις της πολιτείας και των πολιτών, και επιβάλλει μια διαδικασία που ολοκληρώνεται σε τρεις φάσεις. Τον σχεδιασμό της πόλης, δηλαδή τη διαρρύθμιση της αστικής γης από τις δημόσιες υπηρεσίες την κατασκευή αστικών υποδομών και δημοσίων κτιρίων από τις νεοσύστατες δημοτικές αρχές την οικοδόμηση από τους ιδιώτες, σύμφωνα με τους κανόνες της πολιτείας.

Η πρώτη φάση ξεκινάει αμέσως μετά την απελευθέρωση, με την εκπόνηση και έγκριση σχεδίων για τις σημαντικότερες πόλεις: τον Βόλο το 1882-83, τη Λάρισα το 1883, την Καρδίτσα το 1884, τα Τρίκαλα το 1885, τα Φάρσαλα το 1887, τον Αλμυρό και το Βελεστίνο το 1888, ενώ αργότερα θεσπίζονται τα σχέδια για την Καλαμπάκα (1892), τον Τύρναβο (1896), τα Καλά Νερά (1900), την Αγριά (1903) και τους Σοφάδες (1904).

Η γεωμετρία του αστικού ιστού είναι το βασικό πολεοδομικό εργαλείο για τη δημιουργία της νέας πόλης. Το ορθογωνικό ρυμοτομικό πλέγμα που υιοθετούν τα σχέδια όλων των θεσσαλικών πόλεων εξασφαλίζει την ορθολογική λειτουργική οργάνωση σε συνδυασμό με μια καινούρια μορφολογία του αστικού χώρου. Εκφράζει τη βούληση για ριζική ρήξη με την απαρχαιωμένη και αλλόδοξη πόλη του παρελθόντος και προωθεί τη νέα αισθητική. Τα σχέδια εισάγουν ένα ιεραρχημένο και ευθύγραμμο οδικό δίκτυο με διάνοιξη νέων δρόμων ή διαπλάτυνση και ευθυγράμμιση των υφιστάμενων. Όπως σημειώνει ο γνωστός ιστορικός της πολεοδομίας Pierre Lavedan σχολιάζοντας την ελληνική πολεοδομία του 19ου αιώνα "η ευθεία γραμμή και η ορθή γωνία γίνονται σύμβολα της ανεξαρτησίας".

Πιο περίτεχνο το σχέδιο των Τρικάλων με τις γεωμετρικές χαράξεις των δρόμων του ανατρέπει τη διάταξη του παραδοσιακού ιστού με αποφασιστικές διανοίξεις και απηχεί πιστότερα το νεοκλασικό μοντέλο που εφαρμόστηκε στο σχεδιασμό της Αθήνας το 1834.

 Δύο κάθετα τεμνόμενες λεωφόροι (Ασκληπιού και Λαρίσης) οργανώνουν τον καινούριο ιστό με τα μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, ενώ διακρίνεται η νέα περιοχή της αγοράς με τα μικρά τυποποιημένα οικοδομικά τετράγωνα (στη θέση της παλιάς τουρκικής αγοράς) η παλιά συνοικία του Βαρουσιού διατηρείται εκτός ρυμοτόμησης. Το πρώτο σχέδιο της Καρδίτσας του 1884 εισάγει μια λιτή, χρηστική, ορθογωνική ρυμοτομία στην περιοχή του Βαρουσιού, όπως το επόμενο του 1890 με τις κυκλικές και ακτινωτές χαράξεις, τις κυκλικές πλατείες και τα δύο πάρκα επιχειρεί θαρραλέα να πραγματώσει το νεοκλασικό πρότυπο σε μια μικρή επαρχιακή πόλη.

Τα οικοδομικά τετράγωνα συνιστούν τα κύτταρα σύνθεσης του νέου αστικού ιστού. Με κανονικές γεωμετρικές μορφές, διαχωρίζουν με σαφήνεια τα όρια του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου, επιβάλουν την εξωστρεφή διάταξη των κτιρίων προς τον δρόμο και διευκολύνουν την ορθολογική κατάτμηση των οικοπέδων και τον έλεγχο της αξίας της γης. Οι παλιές οικοδομικές νησίδες καταργούνται: στο σχέδιο της Λάρισας εξορθολογίζονται και ευθυγραμμίζονται αποφεύγοντας μεγάλες ρυμοτομήσεις στα σχέδια των Τρικάλων και της Καρδίτσας (του 1890) ανατρέπονται τελείως και αντικαθίστανται με κανονικά οικοδομικά τετράγωνα.

Τα πολεοδομικά σχέδια εισάγουν ουσιαστικά για πρώτη φορά στις πόλεις την έννοια της πλατείας, του κατεξοχήν τόπου κοινωνικότητας που απουσίαζε τελείως από την έως τότε εμπειρία της αστικής ζωής και την οικονομία του αστικού εδάφους.

Το προτεινόμενο πλέγμα δημοσίων χώρων είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό στο σχέδιο των Τρικάλων με τις καλοσχηματισμένες και ιεραρχημένες πλατείες και το κεντρικό πάρκο πάνω στο ποτάμι. Οι πλατείες διαμορφώνονται σε πρόσφορες θέσεις: η κεντρική, όπου στο τζαμί της αγοράς και απέναντι όπου το Διαμονητήριο,  δεύτερη στην έκταση των στρατώνων, τρίτη στην αδόμητη επιφάνεια στο εσωτερικό του μαχαλά ανατολικά του ποταμού και η τέταρτη γύρω από το Κουρσούμ τζαμί.

Για τις ανάγκες εφαρμογής των σχεδίων οι δήμοι καταφεύγουν σε δανεισμό, που όμως αποδεικνύεται μονίμως ανεπαρκής. Ωστόσο, ο Γαβριηλίδης  το 1891 αναφέρει εντυπωσιασμένος την πρόοδο που κατάφερε το πενιχρό δάνειο των 400.000 δρχ. από τον Δήμο Τρικάλων και των 500.000 δρχ. από τον Δήμο Λάρισας, με τα οποία καλύφθηκαν δαπάνες ρυμοτομίας και ανεγέρθηκαν μερικά δημόσια κτίρια.

Στα Τρίκαλα του 1886, η εφημερίδα Οι Εργάται επισημαίνει χαρακτηριστικά: "αι δύο προπάντων οδοί αι μέλλουσαι να διασχίζωσι την πόλιν οριζοντίως και καθέτως (εννοεί τις οδούς Ασκληπιού και Λαρίσης) καταστρέφουσι ολοκλήρους συνοικίας, κόπτουσι τας καλλιτέρας οικοδομάς……" ενώ η αθηναϊκή εφημ. Ημέρα  θα γράψει για τον Δήμαρχο Ραδινό ότι  "κατέστρεψε παν ό,τι εύρεν εκ των προκατόχων αυτού Οθωμανών".

Στα Τρίκαλα, η εφαρμογή του σχεδίου αρχίζει σταδιακά από το 1885 και συνοδεύεται από έντονες αντιδράσεις των κατοίκων για τις ρυμοτομήσεις.

 Παράλληλα αντικαταστάθηκε σταδιακά και το παλιό ιδιωτικό κτιριακό απόθεμα. Η νεοκλασική αρχιτεκτονική εφαρμόστηκε συστηματικά στα δημόσια και δημοτικά κτίρια, αλλά και στις ιδιωτικές κατοικίες. Οι πόλεις προσελκύουν νέο πληθυσμό και τα ανερχόμενα αστικά στρώματα υιοθετούν τα πρότυπα της επίσημης νεοκλασικής αρχιτεκτονικής του Βασιλείου που θεωρήθηκε ότι αρμόζουν σε ένα σύγχρονο αστικό περιβάλλον, ενώ η τοπική αρχιτεκτονική παράδοση αγνοήθηκε συστηματικά διότι θύμιζε το τουρκικό παρελθόν της πόλης ή τις αγροτικές καταβολές των κατοίκων της. Ελάχιστα στοιχεία διασώθηκαν τυχαία, επειδή δεν μπήκαν στο κύκλωμα της ανοικοδόμησης, όπως είναι η περίπτωση του γραφικού Bαρουσιού των Τρικάλων.

Στα Τρίκαλα, το σχέδιο άρχισε να εφαρμόζεται το 1885 με σημαντικές κατεδαφίσεις και ρυμοτομήσεις, και ίσχυε έως το 1937, οπότε συντάχθηκε νέο. Μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα το κεντρικό τμήμα της πόλης είχε μεταμορφωθεί. Διανοίχτηκαν οι τρεις μεγάλες λεωφόροι Ηπείρου, Λαρίσης και Ασκληπιού (η οποία οδηγεί στον σιδηροδρομικό σταθμό), οριοθετήθηκαν οι πλατείες, σχηματίστηκαν  τα οικοδομικά τετράγωνα και άρχισε η οικοδόμηση των κτιρίων. Οι άλλοτε αδόμητες εκτάσεις μέσα στα όρια του σχεδίου άρχισαν να καλύπτονται με κτίρια. Το 1886 κατασκευάστηκε η μεταλλική γέφυρα του Ληθαίου παράλληλα με τη διαμόρφωση της κεντρικής πλατείας (Ρ. Φεραίου) η οποία αναδείχθηκε σε κέντρο της κοινωνικής ζωής και συγκέντρωσε τα σημαντικότερα κτίρια της πόλης, τα ξενοδοχεία Στέμμα, Ολύμπιον και Πανελλήνιον και Πίνδος (που σώζονται σήμερα), καθώς και κατοικίες των εύπορων κατοίκων όπως των οικογενειών Αβέρωφ και Χατζηγάκη. Το 1890 οικοδομήθηκε η νέα δημοτική αγορά, τα Χασάπικα με  σχέδιο του Αρχιτέκτονα Ποτεσσάριου, ενώ το παλιό ταρσί κατεδαφίστηκε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα και στη θέση του ανεγέρθηκε η νέα αγορά της πόλης (μεταξύ των οδών Διάκου, Νικοτσάρα, 25ης Μαρτίου και Ερμού) με τυποποιημένα ισόγεια ή διώροφα καταστήματα. Το 1906 κατασκευάστηκε το εργοστάσιο ηλεκτρισμού και έγινε ηλεκτροφωτισμός της πόλης.  Όμως οι άφθονοι δημόσιοι χώροι που προέβλεπε το πολεοδομικό σχέδιο του 1885 περιστέλλονται δραστικά κατά την εφαρμογή του. Για παράδειγμα καταργείται η πλατεία στο Διαμονητήριο, όπως και εκείνη δίπλα από τα Ξυλάδικα και μειώνονται δραστικά οι επιφάνειες του πάρκου του Ασκληπιού και της πλατείας των παλιών στρατώνων που στεγάζουν πλέον τα Δικαστήρια.

Οι αστικοί χώροι μετασχηματίστηκαν ριζικά, ανασυγκροτήθηκαν λειτουργικά και ενοποιήθηκαν μορφολογικά, αφομοιώνοντας τα εθνικά πολεοδομικά πρότυπα. Σαράντα χρόνια μετά την ένταξη στο ελληνικό κράτος, οι θεσσαλικές πόλεις απομακρύνθηκαν οριστικά από το παρελθόν τους και απέκτησαν με ταχείς ρυθμούς την εικόνα της νεοκλασικής πόλης, παρά την "ξεθυμασμένη" -τελικά- υλοποίηση των αρχιτεκτονικών νεωτερισμών. Σήμερα, τα ίχνη του επιβεβλημένου αυτού   μετασχηματισμού είναι ορατά μόνο ή κυρίως στη ρυμοτομία των ιστορικών κέντρων των πόλεων, καθώς το νεοκλασικό απόθεμα που δημιουργήθηκε με την εφαρμογή των σχεδίων, συρρικνώθηκε δραματικά (σχεδόν εξαφανίστηκε στην περίπτωση της Λάρισας) τόσο από τους σεισμούς της δεκαετίας 1940 και 1950 όσο και από την άμετρη μεταπολεμική ανοικοδόμηση”.

Και  2.  από την  Αλέκα Καραδήμα-Γερόλυμπου - "Πόλεις της Θεσσαλίας στην περίοδο των Οθωμανικών μεταρρυθμίσεων".

“Τρίκαλα. Οι επιπτώσεις των μεταρρυθμίσεων στα Τρίκαλα είναι μικρότερης σημασίας, ίσως γιατί η πόλη, παλιά πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, είχε διαμορφώσει τον αστικό χαρακτήρα της και λειτουργούσε πλήρως παρά τις απανωτές περιπέτειες που είχε γνωρίσει. Από την πρώτη κατάκτησή της από τους Οθωμανούς, η πόλη αποτέλεσε κέντρο εμπορικό και διοικητικό μιας εκτεταμένης και πλούσιας περιοχής. Ήδη από τον 15ο αιώνα, οι κατακτητές είχαν σημαδέψει την παρουσία τους στο χώρο οικοδομώντας τεμένη, ιερατικά σχολεία, λουτρά, ιμαρέτ, χάνια και καραβάν σεράγια. Μουσουλμανικοί μαχαλάδες διαμορφώθηκαν αραιά κτισμένοι στην επίπεδη γη δίπλα στο φρούριο και το Bαρούσι, που βρίσκεται στα ανατολικά του κάστρου και παρέμενε κατοικημένο από χριστιανούς ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα. Ακόμη ανατολικότερα εκτεινόταν η αγορά με το τζαμί της και δίπλα τα εκτεταμένα νεκροταφεία. Αντίστοιχα, μουσουλμανικοί μαχαλάδες αναπτύχθηκαν και στη νότια όχθη του ποταμού. Το αστικό τοπίο περιγράφεται από τους επισκέπτες ως κατάφυτο, με άφθονα νερά και κήπου, μποστάνια, αμπέλια κλπ και 6-7 πέτρινες γέφυρες.

Στα μέσα του 18ου αιώνα (1749) η πόλη καταστράφηκε από μεγάλη πυρκαγιά, και λίγο αργότερα, το 1771, κατά την εξέγερση των χριστιανών στον ρωσοτουρκικό πόλεμο, 4000 αλβανοί άτακτοι την λεηλάτησαν και έκαψαν την αγορά με 500 μαγαζιά. Φαίνεται πως ο πληθυσμός της τότε έφτανε τις 25.000 και τον ίδιο αριθμό αναφέρει και ο Πουκεβίλ.

 Αρκετά πριν από το Τανζιμάτ, από τα τέλη του 18ου αιώνα οι χριστιανοί, αν και λιγότεροι από τους μουσουλμάνους, είχαν σημαντική ισχύ. Αναφέρεται ότι συντηρούσαν και νοσοκομείο, χωρίς να γνωρίζουμε το ακριβές σημείο. Στις παραμονές του Τανζιμάτ υπήρχαν στην πόλη 1500 σπίτια, 10 εκκλησίες, 7 τζαμιά και μια συναγωγή, καθώς και μια ευρύχωρη αγορά σκιασμένη με κληματαριά και πλατάνια, "μαγαζιά πολλά σανιδόφρακτα και συνεχόμενα σε όλη την έκταση των δρόμων που είναι καλλιδρομοστρωμένοι". "Όμως δια τα εν αυτή πολλά συμβάντα του περασμένου αιώνος, ευρίσκεται ήδη εν παρακμή".

Οι μεταρρυθμίσεις θα επιφέρουν βελτιώσεις στην οικονομική λειτουργία της πόλης και θα αυξήσουν την ανοικοδόμηση. Κυρίως το Βαρούσι, η παλαιότερη χριστιανική γειτονιά γνωρίζει μετά τα μέσα του 19ου αιώνα μεγάλη ανάπτυξη και μετατρέπεται στην "αριστοκρατική συνοικία" των Τρικάλων. Ωστόσο, από τη σημερινή αποτύπωση δεν αναγνωρίζεται ύπαρξη οργανωμένου σχεδιασμού. Σε ορισμένα σημεία του η δόμηση είναι πυκνή και αρκετές κατοικίες έχουν νεοκλασικά στοιχεία. Κάποτε σχηματίζουν ένα συνεχές μέτωπο πάνω στο δρόμο και εμφανώς προσαρμόζονται στις επιταγές του νόμου περί οικοδομών του Τανζιμάτ, που επέβαλε ορισμένα δομικά στοιχεία σε προεξοχή (μπαλκόνια, κιγκλιδώματα, στέγαστρα) να είναι από άφλεκτα υλικά. Στο τέλος του 19ου αιώνα, η πόλη εκτείνεται σε 150-180 εκτάρια στις δυο πλευρές  του ποταμού παραμένοντας αρκετά αραιά δομημένη, όπως δείχνει και το σχέδιο που επεξεργάστηκε ο Ν. Κατσόγιαννος”.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΕΤΙΑ 1884 - 1885

             Την 31 Μαρτίου 1884,  δυόμισυ χρόνια  από την απελευθέρωση της Θεσσαλίας και της πόλης μας,  ο Δήμος Τρικκαίων προσλαμβάνει τον μηχανικό Μένανδρο Ποτέσσαρο προς το σκοπό να συντάξει το ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης.

             Αναμφίβολα επρόκειτο  περί εξόχου επιστήμονος και ανθρώπου το μεγαλείο του οποίου έλαμψε  με το εμπνευσμένο και επαναστατικό  ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης  που εξέφραζε την μεγάλη αλλαγή πορείας της κοινωνίας και της πολεοδομίας από την ανύπαρκτη και σκοτεινή  ανατολή στην ανοικτή και εξωστρεφή  μεταναγεννησιακή δύση.

             Το ίδιο το σχέδιο απέπνεε το  απελευθερωτικό πνεύμα της εποχής αλλά και το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα δεδομένου ότι το σχέδιο ήταν και είναι σταυροειδές -με αρχοντικές  οδούς κάθετα τεμνόμενες-  μετά μεγάλης  πλατείας στο κέντρο.

           Προς τα νοτιοανατολικά  υπάρχουν χαραγμένοι συνεχείς  ευθύγραμμοι δρόμοι μεγάλου πλάτους που οριοθετούν την πόλη και δημιουργούν προϋποθέσεις περιφερειακής οδικής αρτηρίας.

           Ο ίδιος με επιστολή του προς την Σεβαστήν Δημαρχίαν αναλύει τον τρόπο σκέψης και τις τεχνικές και κοινωνικές  αρχές που κυριαρχούν κατά την σύνταξη του σχεδίου πόλης. 

  

 

Τα πρακτικά και η απόφαση γνωμοδότησης του Δημοτικού Συμβουλίου  Τρικκαίων της 5^ης Ιανουαρίου 1885  για το σχέδιο ρυμοτομίας της πόλεως Τρικάλων που συνέταξε ο δημοτικός μηχανικός Μένανδρος Ποτέσσαρος.  

Ενστάσεις, για το σχέδιο ρυμοτομίας, διαμαρτυρίες, επιστολές και τηλεγραφήματα !!!

 

Την ανέκδοτη αυτή επιστολή και τα λοιπά έγγραφα μου ενεχείρησε ο συμπολίτης μας, φίλος και συμμαθητής μου, Μυλωνάς  Θεόδωρος του Χρήστου   Τοπογράφος Μηχανικός Α.Π.Θ. που διαμένει στο Μεσολόγγι.

k

Ανάγνωση Διατάγματος.

               ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α΄

     ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

          Προτάσει του ημετέρου επί των εσωτερικών υπουργού

ιδόντες το υπ΄αριθμ΄ 1. της 5 Ιανουαρίου ε.ε. ψήφισμα του δημοτι-

κού συμβουλίου Τρικκαίων, εγκρίνομεν το υποβληθέν και διά της

ημετέρας υπογραφής περιβληθέν διάγραμμα ευθυωρίας της

πόλεως Τρικκάλων ως εμφαίνεται δι΄ερυθρών γραμμών καθ΄

άς δέον χορηγηθήναι τοις βουλομένοις ως προς ανέγερσιν οικο-

δομών αδείας.

          Ο αυτός υπουργός δημοσιεύσει & εκτελέσει το παρόν

Διάταγμα.   

                                                                      ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΝ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ

                                                                  ΔΙΕΥΘΥΝΣΙΣ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ

        Εν Αθήναις τη 9 Νβρίου 1885                         ΑΡΙΘ ΠΡΩΤ.13569

                                                                        ΕΛΗΦΘΗ 11 Νβρίου  85

    

                                                                                   Υπογραφή

                                                                                  Γεώργιος Α΄

                                                               Ο επί των Εσωτερικών υπουργός

                                                                         Ν. Παπαμιχαλάκος

Μεγαλούργησε επίσης  ο Μένανδρος  Ποτέσσαρος  με το αρχιτεκτονικό αριστούργημα της παλαιάς δημοτικής αγοράς της πόλης  που δυστυχώς με επιπόλαιες,  επί  πόλεως, σκέψεις και πράξεις κατεδαφίσθηκε το 1969.

 

 

Το ανωτέρω ρυμοτομικό σχέδιο της 2ας Μαϊου 1928 ευρέθη υπό τον Δήμαρχο Κωνσταντίνο Παπαστεργίου το έτος 1979 στα αρχεία του Υ.Δ.Ε. (ΥΧΟΠ) στο Ρουφ.




 Το σχέδιο του 1885  τροποποιήθηκε προς το δυσμενέστερο με το σχέδιο του 1937  περί  αναθεωρήσεως και επεκτάσεως του σχεδίου ρυμοτομίας Τρικάλων  (Του από 2.8.1937 Β. Δ. δημοσιευθέντος στο ΦΕΚ 314/τεύχος Α)

Φαίνεται ότι το σχέδιο του 1937 συντάχθηκε  από το αντίστοιχο Υπουργείο Συγκοινωνιών  και ενεκρίθη  υπ  αυτού  κατόπιν της υπ αριθμ. 408 /1937  γνωμοδοτήσεως του Συμβουλίου Δημοσίων Έργων και των συνοδευτικά θεωρημένων 38 διαγραμμάτων,  βάσει της  30255/1937 πράξεως του Γενικού Διευθυντού του Υπουργείου Δημοσίων Έργων  και αφού έτυχε  προηγουμένως της συναινέσεως του Δήμου Τρικκαίων  με βάση τις  69, 100, και 130  του 1936   πράξεις  του Δημοτικού Συμβουλίου επί Δημάρχου Θεοδοσίου Θεοδοσοπούλου.  

 

                  Το σχέδιο του 1937 άρχισε να εφαρμόζεται μετά από είκοσι σχεδόν χρόνια αφού παρενεβλήθησαν  στο μεταξύ  ο Β’ παγκόσμιος πόλεμος,  ο ελληνικός εμφύλιος και η βασική ανασυγκρότηση κατά τα  έτη 1950-55.  Το χρονικό διάστημα  δηλαδή, που τα πολεοδομικά ζητήματα ήταν ανύπαρκτα ή σχεδόν τελευταία στην ατζέντα και στην πολιτική των κυβερνήσεων.